Η οικία Τσώκρη στο Αργος είναι ένα από τα τέσσερα ιστορικά κτίρια για τη διάσωση των οποίων πολίτες προσέφυγαν στο Συμβούλιο της Επικρατείας. Η πολιτεία έχει ευθύνη για τα διατηρητέα κτίρια και εφόσον διαπιστώνει ότι βρίσκονται σε κίνδυνο, πρέπει είτε να διατάξει τον ιδιοκτήτη να λάβει μέτρα για την αναστήλωσή τους είτε, εφόσον αυτό δεν είναι εφικτό, να παρέμβει, όπως τελικά αποφάσισε το ΣτΕ.
Ευχή ή κατάρα η ιδιοκτησία διατηρητέων στην Ελλάδα;
Της Λίνας Γιάνναρου
Φανταστείτε να μοιράζεστε ένα κτίριο με έναν συνιδιοκτήτη που αρέσκεται να παίρνει όλες τις αποφάσεις γύρω από αυτό, αλλά αρνείται σθεναρά να συμμετάσχει σε οποιοδήποτε έξοδο. Που έχει δικαίωμα βέτο σε κάθε εργασία, πολύ συγκεκριμένη άποψη για το πώς πρέπει να είναι κάθε λεπτομέρεια του κτιρίου, από το χρώμα της πόρτας μέχρι τα υλικά που μπορούν να χρησιμοποιηθούν και τις επεμβάσεις που χρειάζεται, αλλά σηκώνει τα χέρια ψηλά όταν έρχεται η ώρα του λογαριασμού. Για περίπου 25.000-30.000 ιδιοκτήτες διατηρητέων κτιρίων σε όλη τη χώρα αυτός ο συνιδιοκτήτης είναι το κράτος.
«Πολλοί τα αφήνουν να ρημάξουν», λέει στην «Κ» η Ειρήνη Γρατσία, αρχαιολόγος και συντονίστρια της MONUMENTA, της αστικής μη κερδοσκοπικής εταιρείας για την προστασία της φυσικής και της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς Ελλάδας και Κύπρου. «Κάποιοι δεν μπορούν να αντεπεξέλθουν στο κόστος της αποκατάστασης και άλλοι συνειδητά, ώστε να καταφέρουν τον αποχαρακτηρισμό τους από διατηρητέο. Αφήνεται π.χ. η στέγη να πέσει, ώστε να μπει η βροχή και η καταστροφή να είναι αναμενόμενη».
Η νομοθεσία
Αν ένα κτίριο έχει κηρυχθεί διατηρητέο και κατεδαφιστεί, ο ιδιοκτήτης οφείλει να το κτίσει ίδιο, σύμφωνα με τη νομοθεσία. Κάτι πολύ σημαντικό είναι ότι αν ένα κτίριο έχει χάσει τα βασικά μορφολογικά χαρακτηριστικά του και έχει ζητηθεί η κήρυξή του ως διατηρητέου, σύμφωνα με τη νομολογία του ΣτΕ, μπορεί να κηρυχθεί γιατί η αξία του δεν χάνεται, το κτίσμα δεν στερείται της αυθεντικότητάς του. «Το μεγάλο πρόβλημα είναι σήμερα η έλλειψη κινήτρων. Η MONUMENTA τον τελευταίο καιρό δέχτηκε παράπονα του κόσμου που λέει “γιατί ζητάτε να κηρυχθεί διατηρητέο όταν δημιουργεί τόσα προβλήματα;”. Πρόσφατα δεχθήκαμε επιστολή ιδιοκτήτριας της οποίας το σπίτι έχει κηρυχθεί διατηρητέο στη Χαλκίδα. Μας έλεγε ότι γύρω της έχουν κατεδαφιστεί όλα και εκείνη καλείται να διατηρήσει την ιστορικότητα της πόλης, χωρίς να μπορεί καν να το κατοικήσει γιατί χρειάζεται αποκατάσταση και χωρίς την παραμικρή βοήθεια της πολιτείας».
Κι όμως, στο εξωτερικό έχουν βρεθεί οι λύσεις, λέει ο αρχιτέκτονας Θεμιστοκλής Μπιλής. «Μειώνεται ο φόρος ακινήτου, υπάρχουν οικονομικές ενισχύσεις για στέρηση χρήσης και άλλα. Στην Ιταλία, π.χ., αυτά τα πράγματα είναι δεδομένα. Γιατί δεν συμβαίνει το ίδιο στην Ελλάδα; Είναι αβοήθητος ο κόσμος εδώ. Οι ιδιοκτήτες διατηρητέων επωμίζονται όλο το βάρος της διατήρησης της κοινής μας πολιτιστικής κληρονομιάς».
«Στο εξωτερικό μειώνεται ο φόρος ακινήτου, υπάρχουν οικονομικές ενισχύσεις. Εδώ ο κόσμος είναι αβοήθητος», σημειώνει ο αρχιτέκτονας Θεμιστοκλής Μπιλής.
Ακόμη και όσοι έχουν διάθεση και χρήματα να ρίξουν στην περιουσία τους αντιμετωπίζουν απίστευτες δυσκολίες. «Για να κάνουμε την ανακαίνιση ενός διατηρητέου στου Ψυρρή χρειάστηκε να απευθυνθούμε στην Αρχαιολογική Υπηρεσία, στο Συμβούλιο Αρχιτεκτονικής, στην Υπηρεσία Νεωτέρων Μνημείων, στο τοπικό συμβούλιο μνημείων και ίσως δεν τα θυμάμαι όλα», λέει ο αρχιτέκτων Λ. Μιχαλούτσος. «Ολες αυτές οι υπηρεσίες έπρεπε είτε να δώσουν έγκριση είτε να γνωμοδοτήσουν ώστε να καταθέσουμε την άδεια εργασιών. Η διαδικασία αυτή κράτησε πάνω από 1,5 χρόνο».
Η καθυστέρηση οφείλεται εν μέρει και στην έλλειψη διασύνδεσης των υπηρεσιών. «Ζητούν έντυπους φακέλους, πηγαίνεις εκτυπωμένα σχέδια σε πολλαπλά αντίτυπα και τα καταθέτεις. Δεν υπάρχει μια κοινή βάση δεδομένων ή επικοινωνία των υπηρεσιών μεταξύ τους». Δυσκολίες προκύπτουν και από το ότι άλλα κτίρια έχει κηρύξει διατηρητέα το υπουργείο Πολιτισμού και άλλα το ΥΠΕΝ. Τα περισσότερα κτίρια στου Ψυρρή, π.χ., έχουν κηρυχθεί διατηρητέα από το ΥΠΕΝ. Οπως επισημαίνει άλλη αρχιτέκτονας στην «Κ», «συχνά τα συμβούλια είναι τόσο αυστηρά, που καταλήγει να χάνεται το κτίριο. Από ένα σημείο και μετά λέει “άι στο καλό, δεν το φτιάχνω, το αφήνω να πέσει”».
Το κριτήριο των 100 ετών
Πρόσφατα έχουν κατεδαφιστεί αρκετά κτίρια του Μεσοπολέμου στην Αθήνα και στον Πειραιά. «Προσπαθούν οι ιδιοκτήτες παλαιών κτιρίων να μη φτάσουν τα 100 χρόνια γιατί έτσι αυξάνεται η πιθανότητα να κηρυχθούν μνημεία», λέει η κ. Γρατσία. Τα 100 χρόνια αποτελούν κριτήριο χαρακτηρισμού για τις Υπηρεσίες Νεωτέρων Μνημείων. Τα κτίρια άνω των 100 ετών εξετάζονται ευκολότερα για χαρακτηρισμό ως μνημεία, αφού θεωρούνται εξ ορισμού «νεότερα πολιτιστικά αγαθά». Μόλις ένα κτίριο ενταχθεί σε διαδικασία χαρακτηρισμού, ο ιδιοκτήτης δεν έχει δικαίωμα να το κατεδαφίσει, «παγώνουν» οι άδειες κατεδάφισης και ακολουθείται μια σειρά εργασιών, όπως της τεκμηρίωσης προκειμένου να κριθεί αν το κτίριο είναι άξιο διατήρησης. Συχνά η διαδικασία είναι χρονοβόρα. Ετσι, πολλοί προτιμούν να το ρίξουν πριν προλάβει να μπει στη λίστα για αξιολόγηση.
Σύμφωνα με έρευνα της «Κ» («Ο διαρκής θάνατος της μονοκατοικίας», 26.1.2025), μόνο την περασμένη χρονιά στην Αττική κατεδαφίστηκαν 1.266 μονοκατοικίες, ενώ από το 2019 έως και το 2024 εκδόθηκαν 5.582 άδειες ολικής κατεδάφισης κτιρίων. Περισσότερο από το ένα τρίτο ήταν των πρώτων δεκαετιών του προηγούμενου αιώνα. «Οι συνεχείς κατεδαφίσεις δείχνουν ότι δεν δίνουμε αξία στη μεσοπολεμική αρχιτεκτονική. Είναι ένας φαύλος κύκλος, μια παθογένεια δεκαετιών που δεν λύνεται – που κανείς δεν φαίνεται να έχει διάθεση να τη λύσει και κανείς δεν θέλει να βοηθηθούν οι ιδιοκτήτες. Φοβάμαι ότι αυτή η κατάσταση εξυπηρετεί μόνο την ανοικοδόμηση. Τα κτίρια του Μεσοπολέμου θα χαθούν και μαζί τους η ιστορική ταυτότητα και καλαισθησία», καταλήγει η κ. Γρατσία.
Διαμάχη στο Αργος για το σπίτι του Μακρυγιάννη
Του Γιώργου Λιάλιου
Η πολιτεία έχει ευθύνη για τα διατηρητέα κτίρια και εφόσον διαπιστώνει ότι βρίσκονται σε κίνδυνο πρέπει ή να διατάξει τον ιδιοκτήτη να λάβει μέτρα για την αναστήλωσή τους ή, εφόσον αυτό δεν είναι εφικτό, να παρέμβει. Αυτό αποφάσισε το Συμβούλιο της Επικρατείας έπειτα από προσφυγή πολιτών υπέρ της διάσωσης τεσσάρων ιστορικών κτιρίων του Αργους. Το ενδιαφέρον είναι ότι το υπουργείο Περιβάλλοντος ξεκίνησε διαδικασίες για τον αποχαρακτηρισμό ενός εξ αυτών, του «σπιτιού του Μακρυγιάννη».
Η υπόθεση ξεκίνησε το 2021. Ο σύλλογος Πολίτες του Αργους απευθύνθηκε στο υπουργείο Περιβάλλοντος ζητώντας την παρέμβασή του για τη διάσωση τεσσάρων ιστορικών κτιρίων της πόλης που έχουν χαρακτηριστεί διατηρητέα: η οικία Τσώκρη (Καρατζά 6), η οικία Σπύρου Τρικούπη (Δαναού 33), το «σπίτι Μακρυγιάννη» (Γούναρη 15) και η οικία Βλάσση (πλατεία Αγίας Αικατερίνης). Το υπουργείο απάντησε ενημερώνοντας για το νομοθετικό καθεστώς και τη δυνατότητα αποκατάστασης μέσω της ένταξης σε χρηματοδοτικά προγράμματα. Κατόπιν απευθύνθηκαν και στο υπουργείο Πολιτισμού το οποίο απάντησε ότι η οικία Τσώκρη ανήκει στον Δήμο Aργους – Μυκηνών από το 2013 και η οικία Τρικούπη (στο κέντρο οικοπέδου 3,8 στρ.), στην οποία έχουν βρεθεί και αρχαιότητες, στην Τράπεζα Πειραιώς (τα άλλα δύο ανήκουν σε φυσικά πρόσωπα). Να σημειωθεί ότι το 2022 η Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων απέρριψε αίτημα για χαρακτηρισμό του «σπιτιού του Μακρυγιάννη» ως μνημείου, εκτιμώντας ότι δεν συνδέεται με αδιαμφισβήτητα τεκμήρια με τον στρατηγό και στο κτίριο δεν διασώζονται σημαντικά αρχιτεκτονικά στοιχεία. Ο σύλλογος κατέθεσε νέα αίτηση στα δύο υπουργεία, ζητώντας κατ’ επίκλησιν της σύμβασης της Γρανάδας (για την προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς) τη διάσωση των τεσσάρων κτιρίων και τα δύο υπουργεία δεν απάντησαν. Κατά της άρνησής τους να απαντήσουν, οι πολίτες προσέφυγαν στο ΣτΕ.
Στην απόφασή του (αρ. 2043/2025) το Ε΄ Τμήμα αναφέρεται στη συνταγματική υποχρέωση της πολιτείας να προστατεύσει την αρχιτεκτονική κληρονομιά. Επισημαίνει ότι βάσει της νομοθεσίας, οι υπουργοί Περιβάλλοντος και Πολιτισμού πρέπει όταν τους το ζητούν οι πολίτες να παρεμβαίνουν «για να διαπιστώνουν ποια είναι η κατάσταση των προστατευτέων βάσει της αρχαιολογικής ή πολεοδομικής νομοθεσίας κτιρίων και να διατάσσουν, εφόσον συντρέχει περίπτωση, την εκτέλεση εργασιών συντήρησης, στερέωσης, αποκατάστασης, αναστήλωσης ή εν γένει προστασίας τους, με μέριμνα των ιδιοκτητών ή της υπηρεσίας». Το ΣτΕ διέταξε να επανεξεταστεί η υπόθεση από τη διοίκηση για να ληφθούν τα κατάλληλα μέτρα για την προστασία των κτιρίων.
Αμφισβήτηση από το ΥΠΕΝ
Εν τω μεταξύ, τον Οκτώβριο το υπουργείο Περιβάλλοντος ξεκίνησε διαδικασίες για τον αποχαρακτηρισμό ενός εξ αυτών, του «σπιτιού Μακρυγιάννη», δημοσιοποιώντας τη σχετική εισήγηση του τμήματος Διατηρητέων για την υποβολή αντιρρήσεων. Οπως προκύπτει, οι ιδιοκτήτες του κτιρίου είχαν και στο παρελθόν ζητήσει τον αποχαρακτηρισμό του, επικαλούμενοι μεταξύ άλλων και το γεγονός ότι βρίσκεται πια σε ερειπιώδη κατάσταση. Το ΥΠΕΝ στην εισήγησή του υποστηρίζει ότι δεν επιβεβαιώνεται ότι πρόκειται όντως για το σπίτι του Μακρυγιάννη. Και όσον αφορά τον αποχαρακτηρισμό, επικαλείται απόφαση του ΣτΕ επί του αποχαρακτηρισμού δύο διατηρητέων σπιτιών στην Πλάκα. Να σημειωθεί πάντως ότι κατά του αποχαρακτηρισμού του κτιρίου είχαν στο παρελθόν τοποθετηθεί (με άρθρα τους σε εφημερίδες και με επιστολή τους προς το ΥΠΠΟ) οι ομότιμοι καθηγητές του ΕΜΠ Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη, Μάνος Μπίρης και Γιώργος Σαρηγιάννης.
ΑΠΟΨΗ
Η ύλη της Ιστορίας και η υπεραξία της
Του Νίκου Βατόπουλου
Οι ελληνικές πόλεις, στο σύνολό τους αντανακλούν μια κοινή αδυναμία: την αναιμική έκφραση της νεότερης ιστορικής ταυτότητας, της ταυτότητας δηλαδή που συνδέεται με την πορεία του ελληνικού κράτους. Ακόμη και σε πόλεις με διατηρητέο ιστορικό ιστό, όπως η Κέρκυρα, η Ξάνθη, τα Χανιά, το Ναύπλιο, είναι εμφανείς οι ανορθογραφίες ή η αμήχανη σύνδεση με τις νεότερες συνοικίες. Πόλεις όπως το Αγρίνιο, η Λάρισα, ο Πύργος, οι Σέρρες, η Σπάρτη και πλήθος άλλων έχουν περιορίσει σε πολύ μικρό ποσοστό το κτιριακό απόθεμα ιστορικού ενδιαφέροντος.
Η περίπτωση του Αργους είναι χαρακτηριστική. Πόλη με εξαίρετα πυκνή και θελκτική διαδρομή από τους αρχαίους στους νεότερους χρόνους, είχε ένα ειδικού βάρους πολιτισμικό αποτύπωμα από τον 19ο αιώνα ώς το 1920, με έκφραση τόσο στη λόγια και νεοκλασική αρχιτεκτονική όσο και στην πηγαία, λαϊκή εκδοχή της. Ενα αμάλγαμα που δυστυχώς κακοποιήθηκε και εν πολλοίς καταστράφηκε, αλλά που άφησε ορισμένα δείγματα με μεγάλο ενδιαφέρον ιστορικό και αρχιτεκτονικό. Η νεότερη εξέλιξη δικαιώνει τον αγώνα δεκαετιών όσων επέμεναν (ας θυμηθούμε και την περίπτωση των Στρατώνων του Καποδίστρια, που είχαν προκαλέσει πάθη στο παρελθόν).
Μόνο στην Ελλάδα υπάρχουν τόσα ερείπια ανάμεσα στα, κατά τα άλλα, διατηρητέα κτίρια και εξακολουθούμε και γκρεμίζουμε κτίρια του Μεσοπολέμου χωρίς πρόβλεψη για το μέλλον.
Η παλαιά συζήτηση για τη διατήρηση της ιστορικής αρχιτεκτονικής ή κτιρίων ειδικού ενδιαφέροντος από όλες τις περιόδους φέρνει διαρκώς στο προσκήνιο το χάσμα που χωρίζει την Ελλάδα από άλλες προηγμένες χώρες. Στην Ελλάδα μπορεί να έχει εξελιχθεί κατά πολύ η ποιότητα των αποκαταστάσεων, αλλά αυτές είναι μεμονωμένα και όχι γενικευμένα φαινόμενα.
Τα χρηματοδοτικά εργαλεία δεν αξιοποιούνται όσο θα έπρεπε, καθώς απαιτείται στοχοθεσία, τεχνογνωσία και σύμπνοια για συγκρότηση φακέλων για κάθε υπόθεση. Οι δήμοι δαπανούν ή σπαταλούν πόρους για υποδεέστερης σημασίας ζητήματα, καθώς αδυνατούν τις περισσότερες φορές να κατανοήσουν τη σημασία της ανάδειξης της ιστορικής αρχιτεκτονικής και την υπεραξία της προς όφελος της οικονομίας των πόλεων και της άυλης επίδρασης σε θέματα κύρους και ανταγωνισμού.
Απουσιάζει με άλλα λόγια το πολιτισμικό υπόβαθρο, αδυναμία που αντανακλάται στο ύφος των πόλεών μας. Ωστόσο, πρόοδος υπάρχει ως προς την κατανόηση αυτών των αξιών. Απλώς, όσοι ασπάζονται τις αρχές της διατήρησης της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς δεν έχουν συνήθως θέσεις εξουσίας ούτε διαθέτουν τους ανάλογους οικονομικούς πόρους. Μόνο στην Ελλάδα υπάρχουν τόσα ερείπια ανάμεσα στα, κατά τα άλλα, διατηρητέα κτίρια. Μόνο στην Ελλάδα εξακολουθούμε και γκρεμίζουμε κτίρια του Μεσοπολέμου χωρίς πρόβλεψη για το μέλλον. Αναζητώντας ακόμη την πυρίτιδα, ενώ τόσες χώρες έχουν βρει τα νομικά εργαλεία, παίρνουμε δύναμη από τις λίγες θετικές ειδήσεις.
