Το βυζαντινό μονοπάτι στο χωριό Λεύκες της Πάρου μυρίζει φασκόμηλο σε όλη τη διαδρομή. Δεξιά και αριστερά, εδώ και εκατοντάδες χρόνια, στέκουν και το φυλούν τα πέτρινα τείχη του νησιού· οι ξερολιθιές. Βρισκόμαστε εκεί, μια ομάδα 40 ατόμων, μαθητές, αρχιτέκτονες, ντόπιοι, και το μόνο που ακούγεται είναι ένας αργόσυρτος ήχος από το σφυρί του Θανάση Πόραβου.
Στόχος της δράσης είναι να δημιουργήσει ερεθίσματα στους νέους και να μεταφερθεί η γνώση των παλαιών μαστόρων, λέει ο Σταύρος Στέλλας, από τον πολιτιστικό σύλλογο του νησιού.
Ο Μαστροθανάσης, όπως τον αποκαλούν όλοι, είναι «πελεκάνος», πελεκητής της πέτρας, εδώ και 60 χρόνια. Από τα χέρια του έχουν περάσει βουνά από πέτρες. «Οπως ο γιατρός ακούει το στηθοσκόπιο, έτσι κι εγώ ακούω την πέτρα και ξέρω ποια προορίζεται για γέμισμα και ποια για στήριξη. Ο μάστορας πάντα κοιτάζει την πέτρα με την πλάτη γυρισμένη στο βουνό, της δίνει μορφή, τη βαφτίζει, αποφασίζει πού θα την τοποθετήσει. Κάθε πέτρα χρησιμοποιείται. Τίποτα δεν πετιέται», λέει ρίχνοντας μια γερή σφυριά. Ολοι τον ακούν με προσοχή και παρακολουθούν πώς χειρίζεται τον ματρακά, τα βελόνια, τα καλέμια, τα χτένια. Τα ίδια εργαλεία που κρατούσαν οι μάστορες εδώ και εκατοντάδες χρόνια. Αλλωστε όπως λέει, «η ατέλεια του χεριού δίνει αυτό το μοναδικό αποτέλεσμα».
Μάστορες και μαθητές
H «Κ» βρέθηκε στην Πάρο πριν από λίγες ημέρες για το 3ο εργαστήριο ξερολιθιάς, εκδήλωση που οργανώνει ο Πολιτιστικός Σύλλογος Πάρου «Αρχίλοχος» υπό την αιγίδα του υπουργείου Πολιτισμού και συγκεντρώνει παλιούς μάστορες, αρχιτέκτονες, φοιτητές, μαθητές, φέτος από τα ΕΠΑΛ Αγίας Παρασκευής και Πάρου.
Στα πρώτα λεπτά του εργαστηρίου οι μαθητές διστάζουν, δεν θέλουν να λερώσουν τα ρούχα τους, δεν είναι άλλωστε συνηθισμένοι στις χειρωνακτικές εργασίες. Ο Μαστροθανάσης τους εξηγεί πώς να τοποθετούν τις πέτρες σωστά, τους ανοίγει την όρεξη να δοκιμάσουν. Το εργαστήριο ξερολιθιάς έχει ξεκάθαρο στόχο: «Να δημιουργήσει ερεθίσματα σε νέους ανθρώπους να ασχοληθούν με το χτίσιμό της και να μεταφέρουμε τη γνώση των παλαιών μαστόρων σε όσους έχουν ενδιαφέρον να μάθουν», λέει ο Σταύρος Στέλλας, υπεύθυνος της περιβαλλοντικής ομάδας του συλλόγου.
Η σημασία της ξερολιθιάς δεν περιορίζεται μόνο στο αισθητικό κομμάτι, αλλά επιτελεί έναν πολύ κρίσιμο ρόλο. «Συγκρατεί τα εδάφη, εμπλουτίζει τον υδροφόρο ορίζοντα, συμμετέχει στη βιοποικιλότητα και παραμένει ένα τοπόσημο του νησιωτικού τοπίου. Δεν μπορείς να σκεφθείς ένα κυκλαδονήσι χωρίς ξερολιθιά», τονίζει ο κ. Στέλλας. Ταυτόχρονα, με τις ξερολιθιές περιορίζεται η διάβρωση του εδάφους, ενώ αυξάνεται η γονιμότητά του, αφού το νερό παραμένει περισσότερο χρόνο στο έδαφος χωρίς να αποστραγγιστεί.
Σήμερα, ο κύριος εχθρός της ξερολιθιάς είναι η παραμέληση και η εγκατάλειψη, σημειώνει ο κ. Στέλλας. Ο Μαστροθανάσης συμφωνεί: «Οι μάστορες έσωσαν έναν πολιτισμό. Αυτόν τον πολιτισμό εμείς τον ζούμε και οφείλουμε να τον διατηρήσουμε», λέει στα παιδιά. Το ενδεχόμενο η γνώση του να μην περάσει στους νεότερους είναι η μεγάλη ανησυχία του. Στα μάτια του οι ξερολιθιές μοιάζουν με τα κύματα της θάλασσας που βγαίνουν στη στεριά.
«Η ξερολιθιά, η κατασκευή λίθων χωρίς κονίαμα, αποτελεί την παλαιότερη και συνηθέστερη τεχνική που εφάρμοσε ο άνθρωπος», εξηγεί η Αναστασία Γεωργιάδη, καθηγήτρια Αρχιτεκτονικής στο Πανεπιστήμιο Πατρών. «Χρησιμοποιήθηκε σε όλο τον κόσμο, από την προϊστορική Μεσοποταμία έως τις εύκρατες ζώνες της αμερικανικής ηπείρου. Στην Ελλάδα, αυτό το έργο λαϊκής αρχιτεκτονικής συναντάται κυρίως στην ύπαιθρο, όπου κατασκεύαζαν μαντριά, καλντερίμια, γέφυρες, αγροτόσπιτα. Παρότι φαίνεται μια απλή τεχνοτροπία, στην πραγματικότητα κρύβει πολλά μυστικά, και γι’ αυτό εγγράφηκε στον Κατάλογο Αϋλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας», σημειώνει η κ. Γεωργιάδη.
Ωστόσο για να μη μείνει μόνο στο… μουσείο χρειάζεται δουλειά. Ο κ. Στέλλας διηγείται την ιστορία μιας κυρίας από την Αγγλία που παρακολούθησε το 1ο εργαστήρι ξερολιθιάς, εμπνεύστηκε απ’ όσα έμαθε και σιγά σιγά έχτισε την περίμετρο του σπιτιού της με ξερολιθιά. «Αυτό για εμάς είναι μια μικρή νίκη, μας δείχνει πως αξίζει να συνεχίσουμε», καταλήγει ο κ. Στέλλας. Στην πράξη, όμως, παραδέχεται και ο ίδιος ότι τα εργαστήρια δεν αρκούν. «Χρειάζονται σχολές μαθητείας. Εχουμε ανάγκη από συστηματικές σπουδές μεγαλύτερης διάρκειας», επισημαίνει η κ. Γεωργιάδη.
Στο σχολείο
Ο Θοδωρής Αντωνόπουλος είναι μαθητής του Β΄ ΕΠΑΛ Αγίας Παρασκευής: «Ισως γίνω κι εγώ μάστορας και ασχοληθώ με την πέτρα», μας λέει σε ένα διάλειμμα του εργαστηρίου. Το προηγούμενο καλοκαίρι βρέθηκε δίπλα στον Μαστροθανάση στα Λαγκάδια Αρκαδίας, όπου έχτισαν μια ξερολιθιά. Ταυτόχρονα, με τον καθηγητή του, Γιώργο Μποχτανίδη, και τους υπόλοιπους συμμαθητές του έχουν κατασκευάσει μια ξερολιθιά 16 μέτρων στο σχολείο τους. «Η διαδικασία είναι πολύ ενδιαφέρουσα. Μου αρέσει πολύ να σπάω πέτρες και να τouς δίνω μορφή. Το πιο δύσκολο είναι να βρίσκω τον τρόπο να τις τοποθετώ στο σωστό σημείο». Στο σχολείο έχουν ήδη καταστρώσει τα σχέδια για το επόμενο βήμα: μια μικρή πέτρινη γέφυρα, που θέλουν να χτίσουν μαζί με τον Μαστροθανάση.
