Είναι από τους… ρομαντικούς που κάνουν βασική έρευνα σε μια χώρα που είτε τη θεωρεί πολυτέλεια είτε δεν έχει συνειδητοποιήσει ακόμη τη σημασία της. Ομως ο Μιχάλης Βερυκοκάκης, με διδακτορικό στη Μοριακή Βιολογία από την Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Κρήτης και μεταδιδακτορική εξειδίκευση στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου, επιμένει. Στις ΗΠΑ ανέπτυξε ένα ανεξάρτητο ερευνητικό πρόγραμμα για τους μοριακούς μηχανισμούς οι οποίοι εμπλέκονται στην ανάπτυξη και λειτουργία των Τ κυττάρων του ανοσοποιητικού συστήματος. «Ηθελα να κατανοήσω πώς ο οργανισμός μας καταφέρνει να αντεπεξέρχεται στις προκλήσεις που αντιμετωπίζει, όχι μόνο από τα μικρόβια του περιβάλλοντος, αλλά και από τις ασθένειες γενικότερα. Ανέκαθεν μου φαινόταν αδιανόητο πώς δεν είμαστε άρρωστοι κάθε μέρα με τόσα μικρόβια γύρω μας! Η προσέγγισή μου, όμως, δεν ήταν τόσο να θεραπεύσω όσο να καταλάβω εις βάθος πώς αυτοί οι μηχανισμοί καταφέρνουν να μας προστατεύουν και να μας διατηρούν υγιείς. Αυτή η αναζήτηση με οδήγησε αρχικά στη Βιολογία και στη συνέχεια στην Ανοσολογία», λέει στην «Κ».
«Στα πρώτα στάδια τα ΝΚΤ κύτταρα φαίνεται να συμβάλλουν στην εμφάνιση της νόσου. Ομως, σε πιο προχωρημένα στάδια μπορούν να φρενάρουν την ανάπτυξη των όγκων».
Επιστρέφοντας στην Ελλάδα εξασφάλισε χρηματοδότηση από το ΕΛΙΔΕΚ. «Να είσαι ερευνητής στην Ελλάδα είναι δύσκολο: υπάρχει μεν υψηλού επιπέδου επιστημονικό δυναμικό, αλλά το περιβάλλον παραμένει ασταθές. Ευτυχώς, η αρωγή του ΕΛΙΔΕΚ ήταν καθοριστική, μου επέτρεψε να δημιουργήσω ανεξάρτητη ερευνητική ομάδα στο Ερευνητικό Κέντρο Βιοϊατρικών Επιστημών “Αλέξανδρος Φλέμινγκ”, να προσλάβω νέους επιστήμονες και να συνεχίσω στην πατρίδα μου την προσπάθειά μου».
Οι ειδικές δυνάμεις του ανοσοποιητικού
Η έρευνά του επικεντρώνεται στη βιολογία κάποιων σπάνιων και πολύ εξειδικευμένων Τ κυττάρων του ανοσοποιητικού συστήματος, που ονομάζονται ΝΚΤ. «Θα τα παρομοίαζα σαν τις ειδικές δυνάμεις του ανοσοποιητικού μας, που συνδυάζουν χαρακτηριστικά δύο βασικών τύπων: των κλασικών Τ κυττάρων, τα οποία συνήθως καταπολεμούν ιούς και βακτήρια, και των λεγόμενων φυσικών φονικών κυττάρων (Natural Killer, NK), τα οποία επιτίθενται σε κύτταρα μολυσμένα ή καρκινικά: τα ανιχνεύουν πολύ γρήγορα και αντιδρούν άμεσα με την παραγωγή χημικών μηνυμάτων (κυτταροκίνες ή κυτοκίνες), που κινητοποιούν άλλα ανοσοποιητικά κύτταρα. Τα ΝΚΤ κύτταρα δρουν, λοιπόν, ως πρώτοι “ανιχνευτές” μιας μικροβιακής εισβολής, δίνουν το σήμα στα υπόλοιπα κύτταρα να ξεκινήσουν την άμυνα και παίζουν καθοριστικό ρόλο στην επικοινωνία του οργανισμού με το περιβάλλον, αποδεικνύοντας πόσο σημαντική είναι η έναρξη της ανοσολογικής αντίδρασης, καθώς, όπως λένε, η αρχή είναι το ήμισυ του παντός. Λόγω αυτής της ικανότητάς τους να ενεργοποιούν και να ενισχύουν την άμυνα του οργανισμού, αποτελούν υποσχόμενους στόχους για νέες ανοσοθεραπείες κατά του καρκίνου», εξηγεί ο κ. Βερυκοκάκης.
Ωστόσο, υπάρχουν περιπτώσεις που τα συγκεκριμένα κύτταρα «μπερδεύονται» και κάνουν κακό αντί για καλό, γίνονται δηλαδή επιβλαβή για τον οργανισμό και συμβάλλουν στην εμφάνιση μιας νόσου. Ενα τέτοιο παράδειγμα αποκάλυψε πρόσφατα η έρευνα του Ελληνα επιστήμονα και των συνεργατών του για τον ρόλο των ΝΚΤ στη σοβαρότερη μορφή καρκίνου του ήπατος, στο ηπατοκυτταρικό καρκίνωμα, το οποίο χαρακτηρίζεται από υψηλή θνησιμότητα και περιορισμένες θεραπευτικές επιλογές. «Ο καρκίνος του ήπατος συνδέεται συχνά με χρόνια φλεγμονή λόγω ιικής μόλυνσης ή άλλων περιβαλλοντικών αιτιών (όπως το αλκοόλ ή η παχυσαρκία), δηλαδή με μια φυσιολογική αντίδραση των ανοσοποιητικών κυττάρων, η οποία όμως τείνει να γίνει ανεξέλεγκτη και προκαλεί χρόνια ηπατική βλάβη», εξηγεί ο ίδιος. «Στη μελέτη μας βρήκαμε ότι στα πρώτα στάδια του καρκίνου, τα ΝΚΤ φαίνεται να συμβάλλουν στην εμφάνιση της νόσου, εντείνοντας τη φλεγμονή και προκαλώντας βλάβη στο συκώτι. Ομως, σε πιο προχωρημένα στάδια, τα ίδια κύτταρα μπορούν να φρενάρουν την ανάπτυξη και εξάπλωση των όγκων. Το πρόβλημα είναι ότι μέσα στο καρκινικό περιβάλλον εξασθενούν ή πεθαίνουν, επιτρέποντας στην ασθένεια να εξελιχθεί πιο εύκολα και να εξαπλωθεί. Σε πειραματικά μοντέλα, όταν μεταφέραμε υγιή κύτταρα σε οργανισμούς που είχαν ήδη καρκίνο, είδαμε ότι ο αριθμός και το μέγεθος των όγκων μειώθηκαν σημαντικά, υποδεικνύοντας ότι τα ΝΚΤ κύτταρα μπορεί να συμβάλουν στην επιβράδυνση του καρκίνου σε πιο προχωρημένα στάδια».
Απευθείας «από το ράφι»
Τα ευρήματά τους αποκαλύπτουν, λοιπόν, τη διττή φύση των ΝΚΤ κυττάρων: από τη μια συμμετέχουν στο πρώιμο στάδιο της ογκογένεσης, αλλά ταυτόχρονα περιορίζουν την εξέλιξη της νόσου σε μεταγενέστερα στάδια. Πώς μπορούν να συμβάλουν σε νέες θεραπείες για τον καρκίνο; «Η χορήγηση ζωντανών ΝΚΤ κυττάρων έχει αντικαρκινική δράση, επομένως μας δίνουν τη δυνατότητα να τα συμπεριλάβουμε σε στρατηγικές ανοσοθεραπείας, οι οποίες είναι εξαιρετικά ελπιδοφόρες. Ή να προενεργοποιήσουμε ΝΚΤ κύτταρα, για παράδειγμα, και να τα χορηγήσουμε σε ασθενείς, ή να τα χρησιμοποιήσουμε συμπληρωματικά με κυτταροτοξικά κύτταρα του ανοσοποιητικού για να ενισχύσουν τη δράση τους. Επιπλέον, θα μπορούσαμε να τα τροποποιήσουμε, ώστε να αναγνωρίζουν πολύ συγκεκριμένα καρκινικά αντιγόνα στοχεύοντας με ακρίβεια τα καρκινικά κύτταρα. Ο απώτερος στόχος είναι να υπάρχει η δυνατότητα να παρέχονται προκατασκευασμένα ΝΚΤ κύτταρα, τα οποία θα χορηγούνται απευθείας “από το ράφι” (off-the-shelf therapy) σε όλους τους ασθενείς, χωρίς να χρειάζεται προηγουμένως απομόνωση και καλλιέργεια κυττάρων από κάθε ασθενή ξεχωριστά, όπως γίνεται μέχρι τώρα. Αυτό θα συντομεύσει τον χρόνο θεραπείας, θα μειώσει πιθανές παρενέργειες και θα συστηματικοποιήσει τη θεραπεία. Εκτός από την ανοσοθεραπεία εναντίον του καρκίνου, τα ΝΚΤ θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως ανοσοενισχυτικοί παράγοντες στην ανάπτυξη εμβολίων κατά λοιμωδών νόσων».
Η συζήτηση επιστρέφει στις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι νέοι επιστήμονες που θέλουν να ασχοληθούν με την έρευνα στην Ελλάδα. «Η χρηματοδότηση είναι αποσπασματική και βραχυπρόθεσμη, γεγονός που δυσκολεύει τον μακροπρόθεσμο σχεδιασμό. Κάθε έργο έχει συγκεκριμένη διάρκεια και, όταν τελειώνει, η συνέχεια δεν είναι εξασφαλισμένη – ούτε για την ερευνητική ομάδα ούτε για τη γνώση που παράγεται. Αλλά χωρίς τη συστηματική κατανόηση των μηχανισμών της φύσης δεν θα υπήρχαν νέες θεραπείες, φάρμακα, τεχνολογίες πληροφορικής, πράσινη ενέργεια ή καινοτόμες βιομηχανίες. Η επιχειρηματικότητα βασίζεται στη δημιουργία νέων γνώσεων και τεχνολογιών. Αν αυτές δεν έχουν προκύψει από χρόνια βασικής έρευνας, τότε η επιχειρηματικότητα στηρίζεται αποκλειστικά σε εισαγόμενη τεχνολογία», επισημαίνει ο συνομιλητής μου. Η έλλειψη σταθερής στήριξης σημαίνει ότι οι ερευνητικές ομάδες εργάζονται χωρίς σοβαρή προοπτική. «Πολλοί, και κυρίως οι πιο φιλόδοξοι και ικανοί, επιλέγουν να φύγουν στο εξωτερικό. Ετσι, το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα χάνει ανθρώπους στους οποίους έχει επενδύσει χρόνο και χρήμα. Στις περισσότερες ανεπτυγμένες χώρες η βασική έρευνα αντιμετωπίζεται ως στρατηγική επένδυση, όχι ως επιχορήγηση με ημερομηνία λήξης», καταλήγει ο Μιχάλης Βερυκοκάκης. «Τι χρειαζόμαστε; Σταθερή και συνεπή επένδυση στη γνώση, ώστε η έρευνα να πάψει να εξαρτάται από μεμονωμένες προκηρύξεις και να γίνει ουσιαστικό κομμάτι της εθνικής στρατηγικής ανάπτυξης της Ελλάδας».
