ΒΟΣΤΩΝΗ – ΑΠΟΣΤΟΛΗ. Ο Χάρι Γουάιντενερ τα είχε όλα: ήταν νέος, μορφωμένος, πλούσιος, επιτυχημένος επιχειρηματίας, ταξίδευε, αγαπούσε τα βιβλία και το θέατρο, κατακτούσε διαρκώς νέες «κορυφές». Ομως, το νήμα της ζωής του έμελλε να κοπεί νωρίς, μόλις στα 27 του χρόνια. Στις 15 Απριλίου 1912 χάθηκε στα παγωμένα νερά του Ατλαντικού, μαζί με τον πατέρα του Τζορτζ, στη βύθιση του «Τιτανικού». Τρία χρόνια μετά, η μητέρα του Ελινορ, που είχε προλάβει να επιβιβαστεί σε μια σωσίβια λέμβο μαζί με άλλες γυναίκες και παιδιά και ήταν ανάμεσα στους λίγους επιζώντες του ναυαγίου, εγκαινίασε στη μνήμη του μια μεγαλοπρεπή βιβλιοθήκη στο Πανεπιστήμιο από το οποίο εκείνος είχε αποφοιτήσει: το Χάρβαρντ.
Χειρόγραφα, κείμενα του 16ου, 17ου και 18ου αιώνα, παλιές φωτογραφίες, ηχογραφήσεις, σπάνιες εκδόσεις περιλαμβάνει μεταξύ άλλων η ελληνική συλλογή.
Ηταν όνειρο του Χάρι να κληροδοτήσει κάποτε την πολύτιμη συλλογή βιβλίων του στο Χάρβαρντ και εκείνη το έκανε πραγματικότητα χρηματοδοτώντας, επιπλέον, γενναιόδωρα την ανέγερση ενός κτιρίου μνημειακών διαστάσεων, με σχεδόν 100 χιλιόμετρα ραφιών και χωρητικότητα άνω των τριών εκατομμυρίων τόμων, για να τη στεγάσει. Επί δεκαετίες μάλιστα υπήρχε ο «αστικός μύθος» ότι μοναδικός όρος για τη δωρεά της ήταν οι επί πτυχίω φοιτητές να εξετάζονται και στην κολύμβηση για να αποφοιτήσουν, για να μπορούν να επιβιώσουν σε συνθήκες ενός ναυαγίου, όπως εκείνου που της στέρησε τον μοναχογιό της. Πράγματι, αυτή η δοκιμασία περιλαμβανόταν από το 1880 στην αξιολόγηση ειδικά όσων συμμετείχαν στις ομάδες κωπηλασίας στον ποταμό Τσαρλς, αλλά καταργήθηκε περίπου έναν αιώνα μετά. Σήμερα, η Widener Library παραμένει ναυαρχίδα των βιβλιοθηκών, όχι μόνο του Χάρβαρντ αλλά και ολόκληρης της Βοστώνης – και μία από τις μεγαλύτερες στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Και μπορεί το γραφείο του πρόωρα χαμένου Γουάιντενερ –ακριβής αναπαράσταση του γραφείου του στην έπαυλη της οικογενείας– να είναι το πιο δημοφιλές αξιοθέατο για τους επισκέπτες που περνούν το κατώφλι της, όμως στην καρδιά της κρύβει κι ένα κομμάτι ελληνισμού.
Η Ρέα Καράμπελα-Λεσάζ, Ελληνοαμερικανίδα τρίτης γενιάς, με ρίζες στη Μικρά Ασία, στη Λέσβο και την Πελοπόννησο, υπεύθυνη της ελληνικής συλλογής, με υποδέχεται στο γραφείο της έχοντας απλώσει στο μεγάλο τραπέζι κάποιους από τους θησαυρούς της που φιλοξενεί η Widener Library: ανάμεσά τους το έργο εκκλησιαστικού δικαίου «Νομικόν, Εκκλησιαστικόν και Πολιτικόν», του επισκόπου Καμπανίας Θεοφίλου Παπαφίλου σε χειρόγραφο από τα τέλη του 18ου αιώνα, το «Μυθιστόρημα» του Γιώργου Σεφέρη από την πρώτη του έκδοση το 1935, σε μόλις 150 αριθμημένα αντίτυπα, με ιδιόχειρη αφιέρωση του νομπελίστα ποιητή προς τον λογοτέχνη και κριτικό Αντρέα Καραντώνη και την πρώτη συλλογή ποιημάτων του Κωνσταντίνου Καβάφη, που κυκλοφόρησε επίσης το 1935, εικονογραφημένη από τον ζωγράφο Τάκη Καλμούχο.
Πώς άρχισαν όλα
«Η ιστορία της συλλογής μας ξεκινάει πολύ πριν από την ίδρυση αυτής της βιβλιοθήκης. Ουσιαστικά είχε αρχίσει να δημιουργείται από δύο σπουδαίους Ελληνες: τον Αλέξανδρο Νέγρη, ανιψιό του Δημητρίου Υψηλάντη και αγωνιστή του 1821, που έφτασε στη Βοστώνη τον χειμώνα του 1827 και δίδαξε ελληνικά στο Χάρβαρντ, και τον Σοφοκλή Ευαγγελινό-Αποστολίδη, διαπρεπή λόγιο γεννημένο στην Τσαγκαράδα του Πηλίου, ο οποίος διαδέχθηκε έπειτα από λίγα χρόνια τον Νέγρη ως ο πρώτος καθηγητής Αρχαίας, Μεσαιωνικής και Νέας Ελληνικής Γλώσσας», εξηγεί στην «Κ» η κ. Καράμπελα-Λεσάζ. «Ο Αποστολίδης –που διατηρούσε στο πανεπιστημιακό κάμπους το δικό του κοτέτσι!– δίδαξε επί τέσσερις δεκαετίες, μέχρι τον θάνατό του το 1888, ήταν πολύ δημοφιλής στους φοιτητές και κληροδότησε στο πανεπιστήμιό μας την πλούσια προσωπική βιβλιοθήκη του, πυρήνα της σημερινής συλλογής για τον νεότερο ελληνισμό, τη μεγαλύτερη του είδους εκτός Ελλάδας, που αριθμεί περισσότερους από 300.000 τόμους».
Τα τεκμήρια της ελληνικής Ιστορίας που θα βρει κανείς στους δαιδαλώδεις διαδρόμους της Widener Library είναι πραγματικά συγκινητικά: χειρόγραφα, λειτουργικά κείμενα του 16ου, 17ου και 18ου αιώνα, παλιές φωτογραφίες, σπάνιες εκδόσεις από τη Ρώμη, τη Βενετία, την Κωνσταντινούπολη, την Αλεξάνδρεια, το Βουκουρέστι και τα Ιεροσόλυμα, δεκάδες τεύχη της εβδομαδιαίας σατιρικής εφημερίδας του Εμμανουήλ Ροΐδη «Ασμοδαίος» (1875-1885) με σκίτσα του γελοιογράφου Θέμου Αννινου, το αρχείο Whitman – Rinvolucri (τη μεγαλύτερη και πληρέστερη ηχητική και κινηματογραφική καταγραφή παραστάσεων θεάτρου σκιών από το 1962 έως το 1971), ηχογραφήσεις από τον σπουδαίο λογοτέχνη Στρατή Χαβιαρά με ποιητές όπως ο Γιώργος Σεφέρης, ο Νίκος Εγγονόπουλος, ο Γιάννης Ρίτσος, καθώς και το αρχείο του Νίκου Γκάτσου που περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, τα χειρόγραφα της «Αμοργού» και την ογκωδέστατη αλληλογραφία του με τον Οδυσσέα Ελύτη. «Δεν είμαστε οι κακοί της υπόθεσης που “κλέβουμε” από την πατρίδα. Ειδικά για το αρχείο του Γκάτσου, η Αγαθή Δημητρούκα, κληρονόμος και διαχειρίστρια του έργου του, είχε προσπαθήσει πολύ να βρει κάποιους να ενδιαφερθούν γι’ αυτό εντός Ελλάδας, δυστυχώς χωρίς αποτέλεσμα, πριν απευθυνθεί σε εμάς», διευκρινίζει η Ελληνοαμερικανίδα βιβλιοθηκονόμος.
Σχετικά πρόσφατη προσθήκη στη συλλογή είναι τα «Εφήμερα της ελληνικής οικονομικής κρίσης», με υλικό από την περίοδο 2008-2016 (φυλλάδια, εφημερίδες, αφίσες), που συλλέχθηκε, ψηφιοποιήθηκε και είναι διαθέσιμο σε όσους θέλουν να το μελετήσουν. «Στην πρόσφατη επίσκεψή του στη Βοστώνη, την περασμένη άνοιξη, το παρουσίασα στον πρώην πρωθυπουργό Αλέξη Τσίπρα και εντυπωσιάστηκε, έμεινε με το στόμα ανοιχτό!», με ενημερώνει η συνομιλήτριά μου. Εκείνη, πάντως, ανάμεσα σε όλους αυτούς τους θησαυρούς αιώνων ξεχωρίζει τα τεύχη του «Νέου Κόσμου», της πρώτης ελληνόγλωσσης ομογενειακής εφημερίδας της Βορείου Αμερικής, που κυκλοφόρησε στη Βοστώνη τον Μάρτιο του 1893 με εκδότη τον Κωνσταντίνο Φασουλαρίδη, Νισύριο από το Μανδράκι και απόφοιτο της Μεγάλης του Γένους Σχολής της Κωνσταντινούπολης. Ο αριθμός των Ελλήνων της Βοστώνης ήταν τότε πολύ μικρός –περίπου διακόσιοι–, επομένως εκδόθηκαν ελάχιστα φύλλα. Επειτα από μερικούς μήνες η εφημερίδα έκλεισε, ο Φασουλαρίδης το 1894 μετακόμισε στη Νέα Υόρκη ως αρχισυντάκτης της νέας εφημερίδας «Ατλαντίς» και τις επόμενες δεκαετίες όσοι ερευνητές αναζητούσαν έστω και ένα φύλλο του «Νέου Κόσμου» δεν μπορούσαν να το εντοπίσουν πουθενά. Μέχρι τα τέλη του 2024…
Δεκαετής αναζήτηση
«Σχεδόν δέκα χρόνια διήρκεσε η αναζήτηση για τον Μανώλη Παράσχο, καθηγητή Δημοσιογραφίας στο Emerson College της Βοστώνης, και εμένα. Ο Μανώλης ήταν παθιασμένος μ’ αυτό, ήθελε να βρούμε οπωσδήποτε τον “Νέο Κόσμο”. Τον περασμένο Νοέμβριο, λίγους μήνες μετά τον θάνατό του, είχα μια πληροφορία που με οδήγησε στη βιβλιοθήκη της Θεολογικής Σχολής, όπου έγινε εκτεταμένη έρευνα και, πράγματι, λίγο πριν από τα Χριστούγεννα έπιασα στα χέρια μου τα μοναδικά τρία τεύχη που έχουν διασωθεί στο πέρασμα των δεκαετιών. Τηλεφώνησα αμέσως στη σύζυγο και τα παιδιά του για να τους ενημερώσω. Ηταν, ίσως, η κορυφαία στιγμή της τριαντάχρονης καριέρας μου σ’ αυτή τη βιβλιοθήκη», λέει συγκινημένη η Ρέα Καράμπελα-Λεσάζ.
Η συζήτηση έρχεται στις νέες τεχνολογίες και στην τεχνητή νοημοσύνη. Θεωρείται ξεπερασμένος χώρος μια βιβλιοθήκη, όταν οτιδήποτε αναζητάει κανείς μπορεί να το βρει online; «Κάθε άλλο. Οσο ψηφιοποιούνται οι συλλογές μας, τόσο περισσότερο οι φοιτητές θέλουν να δουν το πρωτότυπο, να το ξεφυλλίσουν, να το ψηλαφίσουν. Είναι πραγματικά συγκινητικό. Μας κάνει να αισιοδοξούμε ότι το βιβλίο δεν θα πεθάνει ποτέ…».
