Πόσο εύκολο είναι να φανταστεί κανείς μια χώρα όπου αρκετά μεγάλο μέρος του πληθυσμού είναι άνω των 65; Πέραν του Ζοσέ Σαραμάγκου -ίσως από τους ιδανικότερους συγγραφείς για να περιγράψει μία κοινωνία γερόντων- η απάντηση δεν είναι απλή, καθώς δεν πρόκειται για λογοτεχνία, αλλά για μία μετρήσιμη πολυπαραγοντική πρόκληση σε μία κοινωνία που αλλάζει μορφή και προτεραιότητες. Και μπορεί ο Πορτογάλος συγγραφέας να χρησιμοποιούσε παράδοξα και αλληγορίες για να φωτίσει πρόσωπα της κοινωνίας, ωστόσο, αν μιλήσουμε βάσει μαθηματικών μοντέλων πρόβλεψης του ελληνικού πληθυσμού και της ροής των γεννήσεων, θα κατανοήσουμε πως οι κοινωνικές και οικονομικές συνέπειες της γήρανσης δεν είναι και τόσο μακριά.
Προβλέψεις
Αρχικά η αύξηση του προσδόκιμου της ζωής σε συνδυασμό με την υπογεννητικότητα έχουν ήδη οδηγήσει σε σημαντικές μεταβολές της ηλικιακής δομής σε πολλές χώρες παγκοσμίως. Με την Ελλάδα να βλέπει πρώτη φορά πτώση στον δείκτη γονιμότητας κάτω από το όριο αναπλήρωσης το 1981, για πάνω από 30 χρόνια ο εν λόγω δείκτης κινήθηκε μεταξύ του 1,3 και του 1,5, οδηγώντας το 2011 για πρώτη φορά σε μείωση του συνολικού πληθυσμού. Η δημογραφική συρρίκνωση και οι μεταβολές στην ηλικιακή δομή των χωρών αποτυπώνονται ξεκάθαρα στα στατιστικά στοιχεία. Σήμερα η Ιαπωνία παρουσιάζει το μεγαλύτερο ποσοστό πληθυσμού ηλικίας πάνω από 65 (29%), με την Ιταλία, την Πορτογαλία, τη Φινλανδία και την Ελλάδα να ακολουθούν με 23%. Ωστόσο, τα μοντέλα δείχνουν πως μέχρι το 2060, το ποσοστό αυτό θα αγγίξει το 44% στην Κορέα, ενώ στην Ελλάδα θα φθάσει το 35%.
Απο τα παραπάνω γίνεται σαφές πως τις επόμενες δεκαετίες ο ελληνικός πληθυσμός θα μειωθεί περαιτέρω και οι ηλικιωμένοι θα αυξηθούν. Οι διαφαινόμενες αλλαγές στη δομή της ηλικιακής κατανομής θα οδηγήσουν και σε μείωση στο κατά κεφαλήν ΑΕΠ μέχρι το 2050 μεσοσταθμικά στο 15% για τη χώρα μας σε σχέση με το 2021, και αυτό εξαιτίας της αυξημένης επιβάρυνσης από την αρνητική εξέλιξη των δημογραφικών δεικτών.
«Ηot Spots» ηλικιωμένων
Σχολιάζοντας τα δεδομένα ο επικεφαλής του Κέντρου του ΟΟΣΑ στην Κρήτη, καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, Νεκτάριος (Αρης) Αλεξόπουλος, εξηγεί πως το πρώτο ανησυχητικό φαινόμενο που συνοδεύει τη μείωση του συνολικού πληθυσμού της χώρας είναι η ερήμωση της υπαίθρου.
Οι περιοχές που αναμένεται να ερημώσουν σε μεγάλο βαθμό είναι κατά κύριο λόγο οι ορεινές Περιφερειακές Ενότητες Ευρυτανίας, Γρεβενών, Αρτας, Φωκίδας, Ικαρίας και Σερρών.
Με τα στοιχεία του ΟΟΣΑ να δείχνουν πως το ποσοστό του πληθυσμού ηλικίας πάνω από 65 στη χώρα είναι 23%, οι περιοχές που αναμένεται να ερημώσουν σε μεγάλο βαθμό είναι κατά κύριο λόγο οι ορεινές Περιφερειακές Ενότητες Ευρυτανίας, Γρεβενών, Αρτας, Φωκίδας, Ικαρίας και Σερρών, όπου ήδη το εν λόγω ποσοστό ξεπερνάει το 30%. Στον αντίποδα, στις Περιφερειακές Ενότητες Κω, Θήρας και Μυκόνου, όπου υπάρχουν ευκαιρίες απασχόλησης για τους νέους μέσω του τουρισμού, το ποσοστό άνω των 65 είναι κάτω από 16%.
Silver economy
Οι ριζικές αλλαγές στην ηλικιακή δομή, που έχουν ήδη αρχίσει να κάνουν την εμφάνισή τους και πρόκειται να ενταθούν τις επόμενες δεκαετίες, θα προκαλέσουν σημαντικές μεταβολές στη ζήτηση για συγκεκριμένα προϊόντα και υπηρεσίες, η οποία με τη σειρά της θα επηρεάσει και τις ανάγκες σε εργατικό δυναμικό.
Ο κ. Αλεξόπουλος επισημαίνει στην «Κ» πως σε μία πρώτη θεώρηση φαίνεται ότι οι ανάγκες για νηπιαγωγούς και δασκάλους θα μειωθούν, όπως και η ζήτηση για προϊόντα της παιδικής βιομηχανίας, ενώ οι ανάγκες για υπηρεσίες υγείας και μακροχρόνιας φροντίδας θα αυξηθούν.
Οι ανάγκες για νηπιαγωγούς και δασκάλους θα μειωθούν, όπως και η ζήτηση για προϊόντα της παιδικής βιομηχανίας, ενώ οι ανάγκες για υπηρεσίες υγείας και μακροχρόνιας φροντίδας θα αυξηθούν.
«Υπηρεσίες που θα απευθύνονται σε ανθρώπους της τρίτης ηλικίας που θέλουν να αξιοποιήσουν τα επιπλέον υγιή χρόνια ζωής που τους προσφέρει η επιστήμη, όπως για παράδειγμα μέσω του τουρισμού, θα γνωρίσουν άνθηση, αναπτύσσοντας σε μεγάλο βαθμό την οικονομία της τρίτης ηλικίας (silver economy)», εξηγεί.
Παράλληλα, η γήρανση του πληθυσμού έχει ήδη οδηγήσει στην ανάγκη για εισαγωγή περισσότερων αυτοματισμών στην παραγωγή, αξιοποιώντας τις δυνατότητες που παρέχει η αλματώδης ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης και της ρομποτικής, και ωθώντας κατακόρυφα τη ζήτηση για τις σχετικές δεξιότητες.
Αλλαγή υποδομών
Εκτός αυτών, οι ελλείψεις ως προς το ανθρώπινο δυναμικό σε ορισμένους τομείς, όπως η υγεία, οι τεχνολογίες πληροφορικής και τηλεπικοινωνιών (ICT), οι κατασκευές και η βιομηχανία, θα γίνουν πιο έντονες. «Από τα δεδομένα που έχουμε στη διάθεσή μας φαίνεται πως στην Ελλάδα το ποσοστό των επιχειρήσεων που καταγράφει ήδη σοβαρές δυσκολίες στην εύρεση ανθρώπινου δυναμικού στους τομείς των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών και των κατασκευών πλησιάζει το 30%, ενώ στον τομέα της βιομηχανίας το ξεπερνάει», σχολιάζει ο ίδιος.
Θα χρειαστούν νέες υποδομές που θα μπορούν να εξυπηρετούν τις ανάγκες του πληθυσμού και να διασφαλίζουν την πρόσβασή τους σε νέες υπηρεσίες.
Παράλληλα, σύμφωνα με φετινή έρευνα του ΟΟΣΑ οι μεταβολές της ηλιακής δομής θα φέρουν αλλαγές και στις υποδομές των πόλεων. Για παράδειγμα, μπορεί οι ανάγκες για νέες σχολικές υποδομές και στέγαση να μειωθούν, θα χρειαστούν όμως νέες υποδομές που θα μπορούν να εξυπηρετούν τις ανάγκες του πληθυσμού και να διασφαλίζουν την πρόσβασή τους σε νέες υπηρεσίες.
Πίεση στο συνταξιοδοτικό
Εκτός από τις αλλαγές σε αγορά εργασίας, ανθρώπινο δυναμικό και υποδομές, η αύξηση των ηλικιωμένων θα δημιουργήσει αναμενόμενη πίεση στα συνταξιοδοτικά συστήματα, στα οποία οι σημερινοί εργαζόμενοι χρηματοδοτούν τις τρέχουσες συντάξεις είτε άμεσα μέσω των εισφορών τους είτε έμμεσα μέσω της φορολογίας και της κρατικής επιδότησης των συντάξεων (pay-as-you-go arrangement).
Το 2050 κάθε 100 κάτοικοι της Ελλάδας που είναι σε παραγωγική ηλικία (20-64) θα πρέπει να υποστηρίζουν 70 ηλικιωμένους, περίπου διπλάσιους από τους 40 που υποστηρίζουν σήμερα.
Οπως εξηγεί ο κ. Αλεξόπουλος, «ένα μέτρο της πίεσης που ασκείται εκφράζει ο δείκτης εξάρτησης ηλικιωμένων (old-age dependency ratio), που αποτυπώνει την αναλογία του πληθυσμού πάνω από 65 ετών σε σχέση με τον πληθυσμό σε παραγωγική ηλικία. Ο συγκεκριμένος δείκτης αναμένεται να ξεπεράσει το 70% στην Ελλάδα μέχρι το 2050, δηλαδή κάθε 100 κάτοικοι της Ελλάδας που είναι σε παραγωγική ηλικία (20-64) θα πρέπει να υποστηρίζουν 70 ηλικιωμένους, περίπου διπλάσιους από τους 40 που υποστηρίζουν σήμερα, γεγονός που δείχνει την έκταση του προβλήματος».
Λύσεις μαγικές και άμεσες δεν υπάρχουν, όμως η επεξεργασία των διαθέσιμων στοιχείων δείχνει πως υπάρχουν δυνατότητες περιορισμού του προβλήματος για τη χώρα μας καθώς ήδη έχει προβλεφθεί η δυνατότητα μείωσης κατά 2,5% της συνταξιοδοτικής δαπάνης στην Ελλάδα μέχρι το 2070.
Τα στοιχεία επιβεβαιώνουν ότι χρειάζεται ένα σχέδιο που θα αλλάζει το παραγωγικό μοντέλο της χώρας, δημιουργώντας ένα καλύτερο ισοζύγιο εργαζομένων και συνταξιούχων.
Καθησυχαστικό είναι το γεγονός ότι για την περίοδο μέχρι το 2070, περίπου το 30% της αύξησης της συνταξιοδοτικής δαπάνης που θα προκληθεί από την εκτόξευση του ποσοστού των ηλικιωμένων μπορεί να αντισταθμιστεί από χαμηλά επίπεδα ανεργίας και καλύτερη οργάνωση της αγοράς εργασίας, ώστε να αυξηθεί η παραγωγικότητα και να ενισχυθεί η συμμετοχή των μεγαλύτερων ηλικιακών ομάδων για να αντισταθμισθεί η απώλεια των νέων.
«Τα στοιχεία επιβεβαιώνουν ότι χρειάζεται ένα σχέδιο που θα αλλάζει το παραγωγικό μοντέλο της χώρας, δημιουργώντας ένα καλύτερο ισοζύγιο εργαζομένων και συνταξιούχων. Με έξυπνες πολιτικές απασχόλησης που θα κρατάνε ενεργό το εργατικό μας δυναμικό, μπορεί να δοθεί η δυνατότητα επιμήκυνσης της καριέρας (career prolongation) και έτσι άνθρωποι που νιώθουν υγιείς και θέλουν να συνεισφέρουν στην παραγωγική αλυσίδα να μπορούν να συνεχίσουν να χρησιμοποιούν τις δεξιότητές τους, αυξάνοντας το εισόδημά τους», σχολιάζει ο κ. Αλεξόπουλος
Στοχεύσεις
Σε επίπεδο λύσεων, είναι σαφές πως χρειάζεται ένας σχεδιασμός τόσο σε βραχυπρόθεσμο όσο και σε μακροπρόθεσμο ορίζοντα, χρησιμοποιώντας τα δεδομένα που υπάρχουν και μετρώντας τις επιδόσεις των εφαρμοζόμενων πολιτικών με τους κατάλληλους δείκτες.
Οι ειδικοί σημειώνουν πως μία πιο άμεση λύση μπορεί να προέλθει από τη στοχευμένη αξιοποίηση μεταναστευτικών ροών. Ομως, τα νούμερα δείχνουν ότι το ποσοστό των μεταναστών που διαμένουν μόνιμα στην Ελλάδα έχει μειωθεί κατά 8% τη δεκαετία 2013-2023, οπότε ούτε η λύση της μετανάστευσης θεωρείται δεδομένη.
Χρειάζονται δεδομένα για το πώς πρέπει να οργανωθεί η αγορά εργασίας, έτσι ώστε η ενσωμάτωση των μεγαλύτερων σε ηλικία να είναι ευκολότερη και αποδοτικότερη. Η μελέτη που ετοιμάζει το Κέντρο Κρήτης για την επίδραση της γήρανσης στην παραγωγικότητα ή στην τάση για καινοτομία θα δώσει πολύ χρήσιμα συμπεράσματα.
Πάντως, προκειμένου το βιοτικό επίπεδο να διατηρηθεί σε μία οικονομία που «πλήττεται» από τη γήρανση απαιτεί, μεταξύ άλλων, αύξηση της παραγωγικότητας, ώστε να αντισταθμισθούν οι απώλειες από τη μείωση του εργατικού δυναμικού. Τα μοντέλα που υπάρχουν σκιαγραφούν μηχανισμούς αύξησης της παραγωγικότητας, αλλά για τον ακριβή σχεδιασμό χρειάζεται ο υπολογισμός νέων δεικτών που σήμερα δεν είναι διαθέσιμοι. «Χρειάζονται δεδομένα για το πώς πρέπει να οργανωθεί η αγορά εργασίας, έτσι ώστε η ενσωμάτωση των μεγαλυτέρων σε ηλικία να είναι ευκολότερη και αποδοτικότερη. Η μελέτη που ετοιμάζει το Κέντρο Κρήτης για τη επίδραση της γήρανσης στην παραγωγικότητα ή στην τάση για καινοτομία θα δώσει πολύ χρήσιμα συμπεράσματα, όπως και στοιχεία, για την καταναλωτική ή αποταμιευτική συμπεριφορά των ηλικιωμένων. Οι δυνατότητες που δίνει η ενσωμάτωση τεχνολογιών ρομποτικής και τεχνητής νοημοσύνης πρέπει επίσης να μελετηθούν», καταλήγει ο κ. Αλεξόπουλος.
