Ο μύθος λέει πως όταν ο Περσέας σκότωσε τη Μέδουσα και έβαλε το κεφάλι της σε ένα σάκο, το αίμα που έσταξε από τον σάκο στη θάλασσα έβαψε και πέτρωσε τα φύκια και έτσι γεννήθηκε το κόκκινο κοράλλι. Το περιζήτητο στην κοσμηματοποιία κοράλλι βρισκόταν κάποτε σε αφθονία σε όλη τη Μεσόγειο, όμως η αλλαγή των συνθηκών στις θάλασσες και η υπερεκμετάλλευση οδήγησαν σταδιακά σε μεγάλη μείωση τους ρηχούς πληθυσμούς του. Ελληνες επιστήμονες συμμετείχαν σε διεθνές ερευνητικό πρόγραμμα, που περιέλαβε επτά μεσογειακές χώρες, με στόχο την αποτύπωση της κατάστασης για το εμβληματικό αυτό είδος. Βούτηξαν έτσι στα σημεία όπου κάποτε υπήρχαν κοράλλια, για να έρθουν αντιμέτωποι με μια δυσάρεστη πραγματικότητα.
Το ερευνητικό πρόγραμμα οργανώθηκε και χρηματοδοτήθηκε από τη Γενική Μεσογειακή Επιτροπή Αλιείας (GFCM), οργανισμό που υπάγεται στον Οργανισμό Τροφίμων και Γεωργίας (FAO) των Ηνωμένων Εθνών. Το 2020-2023, επιστήμονες στην Ελλάδα, Ιταλία, Γαλλία, Κροατία, Μάλτα, Μαρόκο και Τυνησία προχώρησαν σε επανεκτίμηση της κατάστασής του, επιλέγοντας θέσεις στις οποίες κάποτε το κόκκινο κοράλλι αφθονούσε. Στην Ελλάδα, το ερευνητικό έργο συντόνισε η Μαρία Σαλωμίδη, ερευνήτρια και επιστημονική αυτοδύτρια του Ινστιτούτου Ωκεανογραφίας του ΕΛΚΕΘΕ. Την πλαισίωσε εξειδικευμένη ομάδα καταδυόμενων επιστημόνων του Ελληνικού Κέντρου Θαλασσίων Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ) (Γιάννης Ισσαρης, Βασίλης Γερακάρης, Θάνος Νταϊλιάνης), σε συνεργασία με τον Βασίλη Γεροβασιλείου (Τμήμα Περιβάλλοντος του Ιόνιου Πανεπιστημίου) και τον Aλφρέντο Μάρτσιο (Πανεπιστήμιο της Γένοβας), υπό την εποπτεία της Γενικής Διεύθυνσης Αλιείας του υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης.
«Στην Ελλάδα υπήρχε μια πανάρχαια παράδοση συλλογής του κόκκινου κοραλλιού και επεξεργασίας του, για την κατασκευή κοσμημάτων και φυλαχτών. Απεικονίσεις του υπάρχουν ακόμη και επάνω σε αρχαία αγγεία», εξηγεί η Μαρία Σαλωμίδη. «Το ΕΛΚΕΘΕ, αποβλέποντας στην ανάδειξη του άγνωστου θαλάσσιου πλούτου της Ελλάδας, έχει καταγράψει πλήθος κοραλλιογενών σχηματισμών μέσω επιστημονικών καταδύσεων, ROV (αυτοκινούμενα ρομποτικά υποβρύχια), αλλά και του βαθυσκάφους “Θέτις”. Δεν είχε όμως ποτέ έως σήμερα πραγματοποιηθεί εκτενής εκτίμηση της κατάστασης ζωντανών πληθυσμών κόκκινου κοραλλιού στα ελληνικά νερά».
Μέχρι πριν από περίπου 20 χρόνια, η ελληνική πολιτεία παραχωρούσε εκ περιτροπής εκτεταμένες θαλάσσιες ζώνες σε «κοραλλάδες» προς εκμετάλλευση, κατόπιν βέβαια ειδικής αδειοδότησης και αυστηρών προδιαγραφών συλλογής. «Οι άδειες προέβλεπαν 5ετή εκμετάλλευση κάθε ζώνης και ακολούθως παύση συλλογής για 20 χρόνια, για την ανάκαμψη των πληθυσμών. Σύμφωνα με στοιχεία της Διεύθυνσης Αλιείας, όμως, από το 2006 και έπειτα, οπότε και «άνοιξε» η περιοχή του Κεντρικού Αιγαίου, η ζήτηση για τις άδειες έπαψε. Μιλώντας με τους επαγγελματίες συνειδητοποίησα ότι στα νότια πλάτη των ελληνικών θαλασσών τα κόκκινα κοράλλια βρίσκονται πλέον πολύ βαθιά, κατά κανόνα βαθύτερα των 100 μέτρων, κάτι που κάνει το επάγγελμα εξαιρετικά ασύμφορο και επικίνδυνο», σχολιάζει η κ. Σαλωμίδη. «Φαίνεται λοιπόν ότι το επάγγελμα είτε βαίνει προς εξαφάνιση είτε στρέφεται προς την παρανομία. Με την απουσία του κλάδου, βέβαια, δεν αυξάνεται απαραιτήτως η προστασία των πληθυσμών, καθώς δεν υπάρχει πλέον κανείς να παρακολουθεί και να αναφέρει την κατάστασή τους, με αποτέλεσμα να απειλούμαστε με μαζικές νεκρώσεις που λόγω έλλειψης δεδομένων δεν θα αντιληφθούμε ποτέ».
Καθώς στην Ελλάδα το επάγγελμα των «κοραλλάδων» τείνει να εκλείψει, δεν υπάρχει κανείς για να παρακολουθεί την κατάσταση του συγκεκριμένου θαλάσσιου είδους, λέει η Μαρία Σαλωμίδη, ερευνήτρια του ΕΛΚΕΘΕ.
Γενετικές αναλύσεις
Με τη συνδρομή απόμαχου «κοραλλά», η ομάδα του ΕΛΚΕΘΕ βούτηξε σε δύο σημεία στην ευρύτερη περιοχή της βόρειας Εύβοιας την άνοιξη του 2022 και μελέτησε τους πληθυσμούς του κοραλλιού σε βάθη μεταξύ 55-60 μ: κατέγραψε τα μεγέθη των αποικιών, την πυκνότητα του πληθυσμού, αλλά και την εντυπωσιακά υψηλή βιοποικιλότητα των μεσοφωτικών υφάλων με κόκκινα κοράλλια. Παράλληλα, σημείωσε τις ανθρωπογενείς πιέσεις και απειλές. Τα συμπεράσματά τους δημοσιεύτηκαν πριν από λίγο καιρό στο έγκριτο επιστημονικό περιοδικό Mediterranean Marine Science. Επιπλέον, δείγματα κοραλλιών εστάλησαν για γενετικές αναλύσεις στο Institut Pythéas στη Μασσαλία, υπό το συντονισμό του δρος Ντιντιέ Ορέλ. «Αν και τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας δεν έχουν ακόμη δημοσιευθεί, οι γενετικές αναλύσεις δείχνουν ότι το κόκκινο κοράλλι στις ελληνικές θάλασσες έχει σχετικά χαμηλή γενετική ποικιλότητα, ξεχωρίζοντας από τους πληθυσμούς της δυτικής Μεσογείου. Είναι και αυτό ένα “καμπανάκι” ότι χρειάζεται περισσότερη φροντίδα και προστασία», τονίζει η κ. Σαλωμίδη. «Επιπλέον παρατηρήσαμε το εξής: η περιοχή που μελετήσαμε είναι κλειστή στους κοραλλάδες επί 25 χρόνια. Ομως δεν υπάρχει κομμάτι στους υφάλους που να μην είναι καλυμμένο με δίχτυα και πετονιές, κάποια με εμφανώς καταστροφική επίδραση σε κοράλλια και πολλά ακόμη σπάνια και ευάλωτα είδη. Επειδή οι περιοχές με κοραλλιογενείς σχηματισμούς δεν έχουν ακόμη χαρτογραφηθεί στην Ελλάδα, δεν έχουν τεθεί και ολοκληρωμένα σχέδια προστασίας τους». Οι επιστήμονες δεν εντόπισαν κάποια πίεση άμεσα συνδεδεμένη με την κλιματική αλλαγή στους πληθυσμούς του κόκκινου κοραλλιού. «Είδαμε πάντως ενδείξεις πίεσης σε άλλα είδη κοραλλιών, όπως οι γοργονίες. Ξέραμε ότι η ρηχή ζώνη έχει πιεστεί πολύ από την άνοδο της θερμοκρασίας, φαίνεται ωστόσο ότι πλέον επηρεάζονται και οι βαθύτερες ζώνες. Δυστυχώς, είδη όπως τα κοράλλια ή τα σφουγγάρια δεν μπορούν να μετακινηθούν βαθύτερα, γεγονός που τα κάνει ιδιαίτερα ευάλωτα σε τέτοιες συνθήκες».
Επιστημονική συνεργασία
«Για την Ελλάδα, η έρευνα αυτή είναι πολύ σημαντική γιατί γνωρίζουμε πολύ λίγα για τη γεωγραφική εξάπλωση και την κατάσταση των πληθυσμών των κόκκινων κοραλλιών», λέει ο Λορέντζο Μπραμάντι, θαλάσσιος βιολόγος στο Εθνικό Ινστιτούτο Επιστημονικής Ερευνας της Γαλλίας (Centre National Recherche Scientifique) με ειδίκευση στα κοράλλια. «Πρέπει να θυμόμαστε ότι τα θαλάσσια είδη δεν γνωρίζουν σύνορα και όταν προσπαθούμε να προστατεύσουμε ένα τόσο εμβληματικό είδος όπως το κόκκινο κοράλλι, πρέπει να το μελετούμε σε όλη τη Μεσόγειο. Επομένως, η διεθνής επιστημονική συνεργασία είναι απαραίτητη».
