«Ολα τα κτίσματα υπάρχουν για να εξυπηρετούν έναν σκοπό που βρίσκεται μέσα σε αυτά, εκτός από τους φάρους», έλεγε ο χαρισματικός εικονογράφος και φαρολάτρης Γήσης Παπαγεωργίου, ο οποίος έφυγε από τη ζωή πριν από δύο χρόνια, στα 84 του. «Το κτίσμα που λέγεται φάρος υπάρχει για να εξυπηρετεί κάτι που βρίσκεται έξω και μακριά από αυτόν», συμπλήρωνε ποιητικά. Αγάπησε τους μοναχικούς φρουρούς των θαλασσών υπηρετώντας στην Υπηρεσία Φάρων του Πολεμικού Ναυτικού, όπου διετέλεσε υποδιευθυντής στις αρχές της δεκαετίας του ’80, εικονογραφώντας σιγά σιγά το σύνολο των επιτηρούμενων φάρων μας, εκείνων δηλαδή που για τη λειτουργία τους είναι απαραίτητη η παρουσία του φαροφύλακα.
«Κάθε ένας είναι διαφορετικός και η όψη του αλλάζει μαζί με τον καιρό και την ώρα της ημέρας», τονίζει ο αρχιπλοίαρχος Ευστάθιος Παππής.
Με τις πολύ λεπτές γραμμές του ραπιδογράφου του, τις ακουαρέλες του και με τη φανερή αγάπη του για το αντικείμενο, παρουσίασε τη δουλειά του σε μια πολυτελή έκδοση («Πέτρινοι φάροι», εκδ. Αμμος, 1996) που αποδείχτηκε ιδιαίτερα δημοφιλής. Φάνηκε έτσι πως το ευρύτερο κοινό ενδιαφέρεται να μάθει περισσότερα για αυτά τα μοναχικά κτίσματα, που τις περισσότερες φορές τού είναι άγνωστα, κρυπτικά και αινιγματικά, έτσι όπως στέκονται στα πιο απομακρυσμένα σημεία.
Υπάρχουν, φυσικά, και φάροι «αστικοί»: στην Κακή Κεφαλή της Χαλκίδας, το φως που επιβλέπει τα «τρελά νερά» του Ευρίπου λάμπει μέσα στον αστικό ιστό, ενώ οι φάροι στα λιμάνια των Χανίων, του Ρεθύμνου ή της Αλεξανδρούπολης αποτελούν διάσημα άμεσα αναγνωρίσιμα τοπόσημα. Ηταν όμως χάρη στο σπουδαίο έργο του Παπαγεωργίου που μπόρεσε –για πρώτη φορά στην εγχώρια βιβλιογραφία– ο καθένας από εμάς να φτάσει έως τους φάρους των αμέτρητων βραχονησίδων ή σε απόκρημνα, δυσπρόσιτα ακρωτήρια – ακόμη και να δει τον φάρο του Πανόρμου στην Τήνο «αναστηλωμένο» με πενάκι πάνω στο χαρτί.
Εξωστρέφεια
Η Υπηρεσία Φάρων συνεχίζει τα τελευταία χρόνια αυτήν την τάση εξωστρέφειας, ανοίγοντας κάποιους φάρους για το κοινό κατά την Παγκόσμια Ημέρα Φάρων, την τρίτη Κυριακή του Αυγούστου. Αύριο λοιπόν, 18 από τους συνολικά 120 παραδοσιακούς πέτρινους φάρους θα περιμένουν τους πολίτες για να γνωρίσουν από κοντά την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική τους, το έργο τους και τους ανθρώπους τους. «Η επιλογή είναι αποτέλεσμα προσεκτικού σχεδιασμού, με γνώμονα τόσο την ασφάλεια όσο και την ανάδειξη της φαρικής μας κληρονομιάς», λέει ο διοικητής της υπηρεσίας, αρχιπλοίαρχος Ευστάθιος Παππής.
Ο ίδιος έχει επισκεφθεί δεκάδες φάρους σε όλη την επικράτεια. «Κάθε ένας είναι διαφορετικός και η όψη του αλλάζει μαζί με τον καιρό και την ώρα της ημέρας. Αλλος με υποδέχτηκε με το απαλό ηλιοβασίλεμα του Ιονίου, άλλος με τον χειμωνιάτικο βοριά του Αιγαίου. Μεταξύ εκείνων που είχα την ευκαιρία να επιθεωρήσω στο πλαίσιο των καθηκόντων μου, ξεχωριστή θέση έχει ο φάρος Τουρλίτης στη Χώρα της Ανδρου. Πρόκειται για έναν από τους πιο εμβληματικούς φάρους της χώρας μας· είναι μοναδικός στην Ελλάδα, χτισμένος επάνω σε ένα βράχο μέσα στη θάλασσα, λίγα μόλις μέτρα από το λιμάνι».
Tι κάνει το φαρικό μας δίκτυο ξεχωριστό; Ας δούμε πρώτα κάποια ενδεικτικά νούμερα: Η Υπηρεσία Φάρων έχει υπό την ευθύνη της 1.646 πυρσούς, εκ των οποίων 280 είναι σταθεροί φάροι, 1.217 αναλαμπόντες φανοί και 145 φωτοσημαντήρες. «Το δίκτυό μας είναι μοναδικό στον κόσμο λόγω της γεωγραφίας μας», θα μας εξηγήσει ο διοικητής. «Η Ελλάδα, με χιλιάδες νησιά, νησίδες και βραχονησίδες, απαιτεί ένα δίκτυο ακριβείας, που να εγγυάται ασφαλείς διαύλους σε μία από τις πιο πολυσύχναστες και γεωστρατηγικά κρίσιμες θαλάσσιες περιοχές», συμπληρώνει.
Ο κ. Παππής μάς γυρίζει πίσω στα θεμέλια του δικτύου και στον Συριανό αντιναύαρχο Στυλιανό Λυκούδη, ιδρυτή και θεμελιώτη της Υπηρεσίας Φάρων. «Ο Λυκούδης, βλέποντας την ανάγκη για ασφάλεια στους διάσπαρτους ελληνικούς θαλάσσιους δρόμους, υλοποίησε ένα εκτεταμένο πρόγραμμα κατασκευής, ανακαίνισης και εκσυγχρονισμού φάρων το οποίο είχε σχεδιαστεί από την εποχή του Τρικούπη. Μέχρι το 1940 είχε δημιουργήσει ένα δίκτυο άνω των 1.000 πυρσών, με τον πιο σύγχρονο εξοπλισμό της εποχής. Το έργο του δεν ήταν απλώς τεχνικό, καθώς απαιτούσε επιμονή απέναντι σε περιορισμένους πόρους και δύσβατα σημεία. Κάθε φάρος που στήθηκε εκείνη την περίοδο ήταν αποτέλεσμα συνδυασμού ναυτικής γνώσης, τεχνικής ακρίβειας και αντοχής στις κακουχίες».
Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος άφησε στους φάρους μας ένα βαθύ χνάρι. Κατά την κατοχή, οι ναζί κατέστρεψαν ή λεηλάτησαν ένα σημαντικό κομμάτι του δικτύου. Φανοί αφαιρέθηκαν, μηχανισμοί διαλύθηκαν, αλλά και σχεδόν το σύνολο των κτισμάτων υπέστη βομβαρδισμούς και δολιοφθορές – είτε από τους Γερμανούς είτε από τους Αγγλους. Οι θαλάσσιοι δρόμοι ήταν σκοτεινοί, με μεγάλα τμήματα του Αιγαίου και του Ιονίου να έχουν μείνει χωρίς αξιόπιστη σήμανση. Από το 1949 έως το 1953, το Πολεμικό Ναυτικό ξεκίνησε ένα τιτάνιο έργο αποκατάστασης και μέσα σε λίγα χρόνια όχι μόνον επιδιορθώθηκαν οι ζημιές, αλλά και το δίκτυο εκσυγχρονίστηκε.
Κόντρα στο ρεύμα
Σήμερα, οι φθορές του καιρού και του χρόνου σε πολλά από τα κτίσματα, καθώς και η παλαιότητά τους, σε συνδυασμό με τη συχνά δυσπρόσιτη τοποθεσία τους, εκτοξεύουν το κόστος και την πολυπλοκότητα της συντήρησης. Οι άνθρωποι της φαρικής υπηρεσίας παλεύουν να κρατήσουν το φως αναμμένο. «Το 2024, με δύο μεγάλες εν πλω αποστολές και 535 τεχνικές επιχειρήσεις, συντηρήσαμε εκατοντάδες φάρους σε δυσπρόσιτα σημεία. Παράλληλα, προχωράμε σε πρόγραμμα εκσυγχρονισμού, που περιλαμβάνει την τοποθέτηση συστημάτων Διαδικτύου σε επιλεγμένους φάρους, καθώς και την ανάπτυξη κεντρικού συστήματος ελέγχου ολόκληρου του φαρικού δικτύου, ώστε να παρακολουθείται σε πραγματικό χρόνο η λειτουργία κάθε πυρσού. Ωστόσο, όσο και να προοδεύει η τεχνολογία, η ψυχή των φάρων θα είναι πάντα οι φαροφύλακες και οι φαροτεχνίτες μας», σημειώνει ο κ. Παππής.
Οι φαροφύλακες, με την αυτοματοποίηση της δεκαετίας του ’80, άρχισαν να χάνονται. Σήμερα, 62 φάροι παραμένουν στελεχωμένοι. Εκεί υπηρετούν, συχνά σε συνθήκες απομόνωσης και ακραία καιρικά φαινόμενα, φαροφύλακες που είναι ταυτόχρονα τεχνικοί και συντηρητές – πολλές φορές οι μόνοι δημόσιοι λειτουργοί σε ολόκληρη την περιοχή. «Στην εποχή των GPS και των δορυφορικών χαρτών, κάποιοι ίσως θεωρούν ότι οι φάροι είναι παρελθόν», καταλήγει ο διοικητής, λέγοντας κάτι που όλοι οι ναυτιλλόμενοι έχουν βιώσει κάποια στιγμή εν πλω: «Τα ηλεκτρονικά συστήματα μπορεί να παρουσιάσουν βλάβες ή παρεμβολές. Τότε το φως του φάρου, ανεξάρτητο, αδιάλειπτο, άμεσα ορατό και αναγνωρίσιμο από το στίγμα του, θα δείξει τον δρόμο». Είναι, με άλλα λόγια, αυτό που είχε πει ο Γήσης Παπαγεωργίου: «Ο φάρος υπάρχει για να προστατεύει τα παιδιά της θάλασσας, ανεξάρτητα από τη θρησκεία και το χρώμα τους. Και αυτό είναι κάτι που του δίνει μια ιερότητα».
