Η ανακάλυψη του ηλεκτρονίου από τον Τζόζεφ Τζον Τόμσον (1897)· το ατομικό πρότυπο, δηλαδή ένα μοντέλο του ατόμου που περιγράφει τη δομή και τη συμπεριφορά του, από τον Ερνεστ Ράδερφορντ (1911)· η ανακάλυψη του νετρονίου από τον Τζέιμς Τσάντγουικ (1932), αλλά και της δομής του DNA από τον Τζέιμς Γουάτσον και τον Φράνσις Κρικ, με την καθοριστική συμβολή της Ρόζαλιντ Φράνκλιν, η οποία έχει σχεδόν αποσιωποιηθεί (1953): αυτοί είναι μερικοί μόνο από τους επιστημονικούς θριάμβους που έχουν συντελεστεί στο Cavendish Laboratory του Πανεπιστημίου του Κέμπριτζ. Τριάντα ένα Νομπέλ Φυσικής, Χημείας και Ιατρικής έχουν απονεμηθεί σε επιστήμονες που εργάστηκαν σε αυτό. Η έρευνα που συντελείται εδώ από το 1874, οπότε ιδρύθηκε, έχει σε μεγάλο βαθμό αλλάξει την κατανόησή μας για τον φυσικό κόσμο, για το σύμπαν και τους νόμους που τα διέπουν. Σήμερα γνώση εξακολουθεί να παράγεται στο Cavendish, με έμφαση στις σύγχρονες τεχνολογίες που αναμένεται να δώσουν στην ανθρωπότητα καινοτόμα εργαλεία για την αντιμετώπιση τεράστιων προβλημάτων και απειλών, όπως οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής και η ενεργειακή κρίση.
Συνολικά 31 βραβεία Φυσικής, Χημείας και Ιατρικής έχουν απονεμηθεί σε επιστήμονες που εργάστηκαν στο Cavendish. Η έρευνα που συντελείται σε αυτό από το 1874 έχει αλλάξει την κατανόησή μας για τον φυσικό κόσμο.
Πριν από λίγες εβδομάδες, χάρη σε μια δωρεά ύψους 85 εκατ. στερλινών από το Ray Dolby Foundation (της οικογένειας του Αμερικανού Ρέι Ντόλμπι, του ανθρώπου που άλλαξε τον ήχο και τον τρόπο που τον ακούμε στις μικρές ή στις μεγάλες οθόνες και στα ηχεία μας) και με επιπλέον 75 εκατ. από τον κρατικό βρετανικό προϋπολογισμό, το Cavendish Laboratory απέκτησε καινούργιο «σπίτι»: ένα κτίριο 32.900 τ.μ., με 173 εργαστήρια, ένα υπερσύγχρονο αμφιθέατρο 400 θέσεων και γραφεία για τους 1.100 εργαζομένους (επιστημονικό και διοικητικό προσωπικό). «Το Ray Dolby Centre σχεδιάστηκε με γνώμονα τους ανθρώπους: πώς λειτουργούν, πώς εργάζονται, πώς προκαλούν περιέργεια ο ένας στον άλλον. Μέσα από αυτή την ώσμωση προκύπτουν πάντα οι νέες ιδέες που αλλάζουν τον κόσμο. Δεν θέλαμε απλώς να αυξήσουμε το εμβαδόν του κτιρίου και τον αριθμό των ανθρώπων που μπορούν να χωρέσουν σε αυτό, αλλά να μεγιστοποιήσουμε τον αντίκτυπο που θα έχουν αυτοί οι άνθρωποι», λέει στην «Κ» ο Τούρκος επικεφαλής του Cavendish, καθηγητής Κβαντικής Φυσικής Μέτε Ατατούρε.
Τον συναντώ στο γραφείο του, που κάθε άλλο παρά «παραδοσιακό» είναι: μόνο δύο πολυθρόνες, ένα στρογγυλό χαμηλό τραπεζάκι και μια βάση για το λάπτοπ του θα δει όποιος περάσει το κατώφλι του. «Δεν αντέχω τα γραφεία που είναι ασφυκτικά γεμάτα με έπιπλα. Στο τέλος γίνεσαι κι εσύ… έπιπλο μέσα σε τόσα πράγματα», μου εξηγεί γελώντας. Μεγάλωσε στην Αγκυρα. Ο πατέρας του είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σχέσεων και η μητέρα του ζωγράφος. Ως μαθητής ήταν ικανός, αλλά αδιάφορος, όπως αποκαλύπτει. «Αποτελώ χαρακτηριστικό παράδειγμα του πώς ένας καλός δάσκαλος μπορεί να σου αλλάξει ρότα. Στα δεκατρία μου, ένας καθηγητής Φυσικής μού άνοιξε το παράθυρο σε έναν συναρπαστικό κόσμο: μου έδινε βιβλία τα οποία διάβαζα και στη συνέχεια μου έκανε ερωτήσεις πάνω σε αυτά. Και δεν είχαν μόνο επιστημονικό περιεχόμενο, ήταν και βιογραφίες σπουδαίων επιστημόνων που με γοήτευαν. Ολοένα και περισσότερο ήθελα να τους μοιάσω. Αποφάσισα, λοιπόν, να μπω στον δρόμο της επιστήμης, με “πυξίδα” τον αντίκτυπο που έχει κάθε επιστημονικό επίτευγμα στις ζωές των ανθρώπων».
Με ταχείς ρυθμούς
Βρίσκεται στο Κέμπριτζ σχεδόν δύο δεκαετίες. Πόσο έχει αλλάξει η Φυσική μέσα σε αυτά τα χρόνια; Η επιστήμη, γενικότερα; «Ολα κινούνται με απίστευτα ταχείς ρυθμούς. Επίσης, έχει διαφοροποιηθεί ο τρόπος που φέρνει αποτελέσματα η έρευνα: οι ανακαλύψεις δεν γίνονται πια από αφοσιωμένους πλην μοναχικούς επιστήμονες που είναι νυχθημερόν κλεισμένοι στο εργαστήριό τους, αλλά από διεπιστημονικές ομάδες που συνεργάζονται και διευρύνουν τις δυνατότητές τους μέσα από την αλληλεπίδραση. Αυτό κάνουμε στο Cavendish. Mε κληρονομιά όσα έχουν επιτευχθεί τα τελευταία 150 χρόνια, επιδιώκουμε να επεκτείνουμε συνεχώς τα όρια της Φυσικής και του ρόλου της στον κόσμο, μεταδίδοντας την τεχνογνωσία, μαζί με την περιέργειά μας –απαραίτητη αρετή του επιστήμονα–, από γενιά σε γενιά», επισημαίνει ο Μέτε Ατατούρε. «Γιατί ο επιστήμονας δεν είναι κινούμενη βιβλιοθήκη, δεν κουβαλάει γνώσεις και βεβαιότητες. Είναι εκείνος που παλεύει κάθε στιγμή με το άγνωστο ψάχνοντας απαντήσεις σε βασανιστικά ερωτήματα».
Στο γραφείο του μπαίνει ο Νίκος Νικηφοράκης, καθηγητής Scientific Computing, διευθυντής σπουδών στο Τμήμα Μαθηματικών του Selwyn College του Πανεπιστημίου Cambridge και διευθυντής του Εργαστηρίου Scientific Computing στο Cavendish. Χαιρετιούνται εγκάρδια. «Μοιάζουμε πολύ Τούρκοι και Ελληνες, δεν μας ενώνει μόνο το Αιγαίο αλλά και η ιδιοσυγκρασία μας», λέει ο Mέτε Ατατούρε, που ανυπομονεί να ξαναβρεθεί το φετινό καλοκαίρι στα αγαπημένα του ελληνικά νησιά – τη Μύκονο, τη Σαντορίνη, τη Σύρο. «Είμαστε εξωστρεφείς, μιλάμε δυνατά, θυμώνουμε εύκολα και γρήγορα σβήνει ο θυμός μας, νοιαζόμαστε για τους ανθρώπους μας. Και σε ό,τι αφορά τη συνύπαρξή μας στο Κέμπριτζ, εστιάζουμε σε όσα μας ενώνουν, στο κοινό μας όραμα, και δεν αφήνουμε την πολιτική να μας επηρεάσει». «Είναι συναρπαστικό να εργάζομαι σε ένα τέτοιο περιβάλλον, αλλά ταυτόχρονα δεν μπορώ να μην αισθάνομαι και δέος. Στο Cavendish ανακαλύφθηκαν το νετρόνιο, το ηλεκτρόνιο, η δομή του DNA, ο φασματογράφος μάζας, η κρυσταλλογραφία ακτίνων Χ, μεταξύ πολλών άλλων. Θεωρείται η κοιτίδα της σύγχρονης επιστήμης», θα μου πει λίγο αργότερα ο Ελληνας επιστήμονας.
Η γάτα της Γουάινχαουζ
Ιδιαίτερα δραστήριος στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ο διευθυντής του Cavendish Laboratory δεν κρύβει την αγάπη του για τα ζώα και ιδιαίτερα για τις γάτες. Συζητώντας για τη «γάτα του Σρέντινγκερ», ένα νοητικό πείραμα του Αυστριακού φυσικού Ερβιν Σρέντινγκερ (χαρακτηρίζεται και ως παράδοξο), φτάνουμε και στη δική του γάτα, τη Μίτζι, που τον ακολουθεί παντού και έχει ειδική άδεια να μπαίνει μαζί του μέχρι και στα αμφιθέατρα του Κέμπριτζ! Πώς διασταυρώθηκαν οι δρόμοι τους; «Ηταν γάτα της Εϊμι Γουάινχαουζ», λέει ο Μέτε Ατατούρε και, βλέποντας την έκπληξή μου, συνεχίζει: «Περίπου ένα χρόνο πριν πεθάνει, η Βρετανίδα τραγουδίστρια υιοθέτησε ένα νεογέννητο θηλυκό γατάκι, αδέσποτο, κάπου το είχε βρει. Ομως υπήρχε ήδη μια ενήλικη γάτα στο σπίτι της και η συμβίωση των δύο ζώων αποδείχθηκε πολύ δύσκολη. Αναγκάστηκε, λοιπόν, να δώσει τη μικρή σε φίλους της, που είχαν γκαλερί στο Λονδίνο. Λίγο καιρό μετά, βρέθηκα εκεί για μια έκθεση ζωγραφικής. Με το που πέρασα το κατώφλι του εκθεσιακού χώρου, η γάτα όρμησε προς το μέρος μου και ανέβηκε στην αγκαλιά μου. Οι άνθρωποι της γκαλερί δεν πίστευαν στα μάτια τους, τη θεωρούσαν “δύσκολο” ζώο και μάλλον αντικοινωνικό. Ετσι αποφάσισα να την υιοθετήσω. Αυτή είναι η ιστορία της Μίτζι. Εκείνη με διάλεξε, όχι εγώ, όπως συνήθως συμβαίνει με τα ζώα: μας διαλέγουν, έρχονται στη ζωή μας όταν τα έχουμε περισσότερο ανάγκη και την αλλάζουν με την αγάπη τους».
Οι καθοριστικές ανακαλύψεις
Ο Ερνεστ Ράδερφορντ (Νομπέλ Χημείας 1908), ο οποίος θεωρείται «πατέρας της πυρηνικής φυσικής» (πέτυχε την πρώτη τεχνητή διάσπαση ατόμου), διετέλεσε διευθυντής του Cavendish Laboratory επί σχεδόν δύο δεκαετίες. Ο Τζέι Τζέι Τόμσον (Νομπέλ Φυσικής 1906) ανακάλυψε εδώ το ηλεκτρόνιο, αρνητικά φορτισμένο σωματίδιο που περιφέρεται γύρω από τον πυρήνα ενός ατόμου, το 1897. Ο Τσαρλς Γκλόβερ Μπάρκλα (Νομπέλ Φυσικής 1917) με την έρευνά του έβαλε τα θεμέλια της σύγχρονης κρυσταλλογραφίας ακτίνων Χ. Ο Τζέιμς Τσάντγουικ (Νομπέλ Φυσικής 1935) ανακάλυψε το νετρόνιο. Ο Πάτρικ Μπλάκετ (Νομπέλ Φυσικής 1948) με τα πειράματά του οδήγησε σε σημαντικές εξελίξεις στην έρευνα για την κοσμική ακτινοβολία.
Ο Τζέιμς Γουάτσον και ο Φράνσις Κρικ (Νομπέλ Φυσιολογίας/Ιατρικής 1962) στο Cavendish έκαναν τα καθοριστικά τους βήματα στην κατανόηση της δομής του DNA, φτάνοντας, το 1953, στην ανακάλυψη της δομής της διπλής έλικας του DNA – τη μεγαλύτερη, ίσως, επιστημονική κατάκτηση του 20ού αιώνα, που οδήγησε στη ραγδαία ανάπτυξη της μοριακής βιολογίας. Αυτοί είναι μερικοί μόνο από τους σπουδαίους επιστήμονες που συνδέθηκαν με την «κοιτίδα της σύγχρονης επιστήμης», όπως χαρακτηρίζει το Cavendish ο καθηγητής Νίκος Νικηφοράκης.
