Ο κυκλώνας «Daniel» τον Σεπτέμβριο του 2023 και ο «Ιανός» τον Σεπτέμβριο του 2020, που προκάλεσαν μεγάλες καταστροφές στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες, αποτελούν κορυφαίες εκδηλώσεις ενός φαινομένου που εμφανίζεται ολοένα και με μεγαλύτερη ένταση τις τελευταίες δεκαετίες, σε συνάρτηση με την κλιματική αλλαγή. Οι μεσογειακοί κυκλώνες δημιουργούνται στην περιοχή μας για αιώνες, αλλά τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται άνοδος της δυναμικής τους, καθώς και των συνεπειών τους. Υπολογίζεται πως το 1/3 των ετήσιων βροχοπτώσεων και το 70% των ακραίων βροχών στη Μεσόγειο σχετίζονται με εμφάνιση κυκλώνα. Αποτέλεσμα είναι να προκαλούνται ισχυρά πλημμυρικά φαινόμενα και κατολισθήσεις, με καταστροφές και θανάτους. Ο «Daniel» προκάλεσε στην Ελλάδα 17 θανάτους τις ημέρες της πλημμύρας, με επιδημιολογικές έρευνες να ανεβάζουν τον αριθμό σε πολλούς περισσότερους τους επόμενους μήνες. Οταν έφτασε στη Λιβύη, έσπασαν δύο φράγματα, όπου έχασαν τη ζωή τους πάνω από 6.000 άνθρωποι.
Η ευρεία μελέτη με τίτλο «Μεσογειακοί κυκλώνες σε ένα κλίμα που αλλάζει: θεώρηση των κοινωνικοοικονομικών τους επιπτώσεων», με συμμετοχή πολλών επιστημόνων από μεσογειακές χώρες (Ισπανία, Ιταλία, Ελλάδα, Γαλλία, Κύπρος κ.ά.), η οποία δημοσιεύθηκε πρόσφατα στο περιοδικό Reviews of Geophysics, εξετάζει τον αυξανόμενο αντίκτυπο των μεσογειακών κυκλώνων και έρχεται να συμβάλει στην κάλυψη των πιεστικών κενών γνώσης που υπάρχει για το θέμα. Ως μεσογειακοί κυκλώνες ονομάζονται ατμοσφαιρικά συστήματα χαμηλής πίεσης, που χαρακτηρίζονται από κυκλική κυκλοφορία του ανέμου, με ένταση και επιπτώσεις συγκρίσιμες, μερικές φορές, με τους τυφώνες. Ευθύνονται για ποικίλους φυσικούς κινδύνους, όπως καταρρακτώδεις βροχοπτώσεις, ξαφνικές πλημμύρες, ανεμοθύελλες και κύματα. Τέτοια φαινόμενα έχουν βαθιές και εκτεταμένες κοινωνικοοικονομικές και οικολογικές συνέπειες, ιδιαίτερα για τις παράκτιες και πυκνοκατοικημένες περιοχές.
«Στη δημοσίευση αυτή καταγράφονται ως “μεσογειακοί κυκλώνες” όλες οι βαρομετρικές υφέσεις στη Μεσόγειο και όχι μόνο τα Medicanes (π.χ. “Ιανός”, “Daniel” κ.ά.). Και για τις δύο κατηγορίες υφέσεων δεν υπάρχει κάποια ένδειξη τα τελευταία τουλάχιστον 40 χρόνια πως αυξάνονται σε συχνότητα εμφάνισης, όμως πολλές εργασίες συγκλίνουν στο συμπέρασμα ότι έχουμε αύξηση της έντασης των φαινομένων που προκαλούν και κυρίως του ύψους βροχής. Αυτό οι ερευνητές το αποδίδουν βασικά στην αύξηση της θερμοκρασίας της θάλασσας και της αυξανόμενης εξάτμισης στη Μεσόγειο, κάτι που οδηγεί στη διαθεσιμότητα περισσότερων υδρατμών», λέει στην «Κ» ο Σταύρος Ντάφης, συνεργάτης του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών και εκ των συντακτών της μελέτης.
«Οι υδρατμοί συμμετέχουν τόσο στην αύξηση της ποσότητας βροχής όσο και στη διαθέσιμη ενέργεια των βαρομετρικών συστημάτων, που μπορεί να μεταφραστεί σε αύξηση της ταχύτητας των ανέμων, δημιουργία χαλαζιού και τη μεγαλύτερη, από το συνηθισμένο, πτώση της ατμοσφαιρικής πίεσης, με συνέπεια την ξαφνική άνοδο της στάθμης της θάλασσας και τη μεγαλύτερη ταχύτητα κίνησης των βαρομετρικών συστημάτων. Το τελευταίο έχει αποτέλεσμα τα συστήματα έγκαιρης προειδοποίησης να δυσκολεύονται να αντεπεξέλθουν σε ξαφνικές αλλαγές στην εξέλιξη των ακραίων καιρικών φαινομένων», συμπληρώνει. «Επομένως, η κλιματική αλλαγή συνεισφέρει στην αύξηση της έντασης των βαρομετρικών συστημάτων στη Μεσόγειο, αλλά όχι σημαντικά στη συχνότητα δημιουργίας τους. Η υπερθέρμανση του πλανήτη, και ειδικά στο βόρειο ημισφαίριο, δείχνει να προκαλεί και αύξηση της έντασης των αντικυκλώνων, δηλαδή βαρομετρικών συστημάτων που δεν προκαλούν άμεσα κακοκαιρία, αλλά επηρεάζουν την κίνηση των κυκλώνων», σημειώνει ο κ. Ντάφης.
Οι επιστήμονες εκτιμούν ότι θα υπάρξει αύξηση της έντασης των κυκλώνων και τονίζουν την ανάγκη για ενίσχυση των υποδομών και ανάπτυξη νέων στρατηγικών.
Σύμφωνα με τη μελέτη, οι επιπτώσεις των μεσογειακών κυκλώνων εμφανίζονται σε πολλές πλευρές. Στον τομέα της δημόσιας υγείας υπάρχει αύξηση των ασθενειών λόγω πλημμυρών και κακής ποιότητας νερού. Στη γεωργία προκαλεί καταστροφή καλλιεργειών και απώλεια εισοδήματος για τους αγρότες. Στις υποδομές, ζημιές σε δρόμους, γέφυρες και κτίρια, ενώ οδηγεί και σε μείωση του τουριστικού ρεύματος λόγω καταστροφών και κινδύνων.
Η λεκάνη της Μεσογείου αποτελεί hot spot για την κλιματική αλλαγή, καθώς η θερμοκρασία της αυξάνεται έως και 1,5 φορά ταχύτερα από τον παγκόσμιο μέσο όρο. Οι συγγραφείς της μελέτης σημειώνουν ότι υπάρχει συμφωνία πως θα υπάρξει μεγέθυνση των ακραίων φαινομένων στην περιοχή λόγω κλιματικής αλλαγής, όπως ιδιαίτερα παρατεταμένοι και ισχυρότεροι ατμοσφαιρικοί και θαλάσσιοι καύσωνες ή πιο έντονες ξηρασίες. Μοντέλα που αναφέρονται οδηγούν σε εκτιμήσεις για μείωση της συχνότητας των ελαφρών έως μεσαίων γεγονότων στο μέλλον και σε αύξηση της συχνότητας των γεγονότων υψηλής έντασης.
Ως κύριες περιοχές γέννησης κυκλώνων σημειώνονται κυρίως ο Κόλπος της Γένοβας, τα Ορη Ατλας και το Αιγαίο Πέλαγος, αλλά και η Μαύρη Θάλασσα, η Ιβηρική Χερσόνησος και η Ανατολική Μεσόγειος. Κλιματολογικές μελέτες έχουν εντοπίσει πως οι κυκλώνες δημιουργούνται κυρίως νότια υψηλών τοπογραφικών ανάγλυφων.
Οι ξαφνικές πλημμύρες, που αποτελούν μια βασική αιτία καταστροφών, προκύπτουν συνήθως από ακραία υδρολογικά φαινόμενα τα οποία δεν έχουν μελετηθεί επαρκώς, με αποτέλεσμα οι προβλέψεις τους να είναι εξαιρετικά αβέβαιες. Ωστόσο, οι ερευνητές σημειώνουν πως οι καταστροφικές συνέπειες των έντονων βροχοπτώσεων οφείλονται και σε κοινωνικούς λόγους, όπως οι εκτεταμένες αλλαγές στη χρήση γης, η επιταχυνόμενη αστικοποίηση, η συγκέντρωση δραστηριοτήτων και δόμησης σε ευάλωτες περιοχές και η υποτίμηση των αναγκαίων μέτρων αντιπλημμυρικής προστασίας.
Γι’ αυτούς τους λόγους η μελέτη τονίζει την ανάγκη για ενίσχυση των υποδομών και ανάπτυξη στρατηγικών προσαρμογής για την αντιμετώπιση των προκλήσεων. Προτείνεται, μεταξύ άλλων, η ενίσχυση των συστημάτων έγκαιρης προειδοποίησης με ανάπτυξη τεχνολογιών για την πρόβλεψη και παρακολούθηση των κυκλώνων, η εκπαίδευση και ευαισθητοποίηση του κοινού για τα μέτρα πρόληψης και αντιμετώπισης, καθώς και η διασυνοριακή συνεργασία και ο συντονισμός μεταξύ των μεσογειακών χωρών για την ανταλλαγή πληροφοριών και πόρων.
