Στις 28 Απριλίου 2025, η Ιβηρική Χερσόνησος υπενθύμισε στην υπόλοιπη Ευρώπη ότι η ενεργειακή μετάβαση είναι ταυτόχρονα success story, αλλά και πεδίο ισορροπιών.
Ενα διπλό ενεργειακό σοκ, που διήρκεσε μόλις ενάμιση δευτερόλεπτο, ήταν αρκετό για να βυθίσει δύο χώρες στο σκοτάδι, να παγώσει τις μεταφορές, να παραλύσει τις επικοινωνίες και να προκαλέσει απώλειες δισεκατομμυρίων.
Πέρα όμως από τα επιχειρησιακά δεδομένα, η κρίση στην Ιβηρική γέννησε ένα μεγαλύτερο ερώτημα: μπορεί ένα ηλεκτρικό δίκτυο που στηρίζεται κυρίως στις ανανεώσιμες πηγές –που προσφέρουν συγκριτικά πάμφθηνη ενέργεια– να αντέξει τα δικά του όρια;
Μπορεί, είναι η απάντηση. Αρκεί να επικαιροποιηθεί.
Ενα μπλακ άουτ σε δύο πράξεις
Η αλληλουχία των γεγονότων ήταν σύντομη, σχεδόν απίστευτης ταχύτητας: στις 12:32 το μεσημέρι, η Red Eléctrica de España κατέγραψε το πρώτο σοβαρό επεισόδιο αποσύνδεσης σε εγκαταστάσεις παραγωγής, πιθανότατα ηλιακής, ενέργειας, στη νοτιοδυτική Ισπανία, εξαιτίας αυξομειώσεων στην παραγωγή.
Το σύστημα απορρόφησε το πρώτο σοκ. Ωστόσο, 1,5 δευτερόλεπτο αργότερα, ένα δεύτερο επεισόδιο προκάλεσε κατάρρευση της συχνότητας παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, ενεργοποιώντας αλυσιδωτά τους διακόπτες ασφαλείας σε όλη την Ιβηρική.
Αποτέλεσμα; Η παραγωγή και η κατανάλωση έπεσαν κατακόρυφα. Η Ισπανία απομονώθηκε από την ηπειρωτική Ευρώπη. Η Πορτογαλία έπεσε στο σκοτάδι. Μέσα σε λιγότερο από πέντε λεπτά, ολόκληρες πόλεις σταμάτησαν να λειτουργούν.
Στις 12:32 το μεσημέρι της Δευτέρας, το σύστημα της Ισπανίας απορρόφησε το πρώτο σοκ. Ωστόσο, 1,5 δευτερόλεπτο αργότερα, ένα δεύτερο επεισόδιο προκάλεσε κατάρρευση της συχνότητας παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, ενεργοποιώντας αλυσιδωτά τους διακόπτες ασφαλείας σε όλη την Ιβηρική.
Αρχικά πολλοί μίλησαν για κυβερνοεπίθεση. Στη συνέχεια, δημοσιεύματα ήθελαν τη διαχειρίστρια Αρχή ηλεκτρικής ενέργειας (Redes Energéticas Nacionais – REN) της Πορτογαλίας να υποστηρίζει ότι ακραίες διακυμάνσεις της θερμοκρασίας προκάλεσαν έντονες ταλαντώσεις, κάτι που την Τρίτη απέρριψε ως παραπληροφόρηση που δεν έχει καμία σχέση με την Αρχή.
Πλέον ως πιο πιθανή αιτία θεωρείται η υπερπαραγωγή των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στην Ιβηρική Χερσόνησο.
Γνώριζε η REE;
Σύμφωνα με τις ισπανικές El Confidencial και El Mundo, η Red Eléctrica de España είχε προειδοποιήσει, ήδη από τον Φεβρουάριο 2025 στην ετήσια έκθεσή της προς την Εθνική Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς (CNMV) ότι η υψηλή διείσδυση ανανεώσιμων ενέχει βραχυπρόθεσμο κίνδυνο «γενεσιουργών αποσυνδέσεων»· το κλείσιμο θερμικών και πυρηνικών μονάδων μειώνει την αδράνεια και τη σταθερότητα του συστήματος, ενώ αυτό θα μπορούσε να πλήξει τόσο την ασφάλεια του εφοδιασμού όσο και τη φήμη της εταιρείας.
Ωστόσο, δημόσια, όπως λένε τα δημοσιεύματα, η διοίκηση της εταιρείας υποβάθμιζε κάθε κίνδυνο μπλακ άουτ.
Τα δύο… κρατούμενα
Οπως εξηγεί στην «Κ» ο Νίκος Μάντζαρης, συνιδρυτής του Green Tank και αναλυτής ενεργειακής πολιτικής, «η Ισπανία είναι συνδεδεμένη με την Πορτογαλία και περιοχές της Γαλλίας, ενώ η Πορτογαλία δεν συνδέεται με καμία άλλη χώρα. Το πρώτο κρατούμενο, λοιπόν, είναι ότι η πηγή του προβλήματος εντοπίζεται στην Ισπανία, η οποία το μετάγγισε στις δύο χώρες», κάτι που, εξάλλου, έχει επιβεβαιώσει και η Red Eléctrica de España, αλλά και η αντίστοιχη Αρχή της πορτογαλίας, REN.
Το πρώτο κρατούμενο είναι ότι η πηγή του προβλήματος εντοπίζεται στην Ισπανία. Το δεύτερο, ότι δεν γνωρίζουμε διόλου τι μπορεί να προκάλεσε αυτές τις αστοχίες του συστήματος.
Ο Χαβιέ Μερέγιο, ειδικός στην ανάπτυξη μονάδων ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στην Ισπανία και τη Νότια Ευρώπη, συμφωνεί, μιλώντας στην «Κ». «Η κυβέρνηση και η Red Eléctrica de España δεν έχουν δώσει ακόμη πειστικές εξηγήσεις. Η REE έχει ήδη απορρίψει το σενάριο της κυβερνοεπίθεσης», λέει ο project developer, ο οποίος σχεδιάζει και αναπτύσσει δεκάδες μονάδες ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στην Ιβηρική Χερσόνησο, την Κύπρο και την Ελλάδα.
Ηταν ή δεν ήταν κυβερνοεπίθεση;
Ηδη από τη Δευτέρα, οι ισπανικές Αρχές, η Κομισιόν –διά της εκπροσώπου– και το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο –διά του προέδρου του, Αντόνιο Κόστα– απέκλειαν το ενδεχόμενο κυβερνοεπίθεσης στο ηλεκτρικό δίκτυο της Ισπανίας.
Την Τρίτη, εντούτοις, το Ανώτατο Ποινικό Δικαστήριο της χώρας (Audiencia Nacional) διέταξε έρευνα για το ίδιο ενδεχόμενο. Ανακοινώνοντας την έρευνα, δικαστής δήλωσε ότι «η κυβερνοτρομοκρατία είναι μεταξύ των πιθανών εξηγήσεων» για το μπλακ άουτ, όπως γράφει ο Guardian.
Το δεύτερο κρατούμενο, σύμφωνα με τον Νίκο Μάντζαρη, είναι «ότι δεν γνωρίζουμε διόλου τι μπορεί να προκάλεσε αυτές τις αστοχίες του συστήματος. Μπορεί να χρειαστεί πολύς καιρός έως ότου οι ειδικοί της Red Eléctrica de España μελετήσουν και επιβεβαιώσουν τον λόγο των τεράστιων αυξομειώσεων», λέει αναφερόμενος στη «στιγμιαία απώλεια παραγωγής 18GW ηλιακής και 3,6GW αιολικής ενέργειας».
Δύο αιτίες, δύο προκλήσεις
«Εχοντας απορρίψει μια κυβερνοεπίθεση, δύο θεωρώ ότι είναι οι πιθανότερες αιτίες», λέει στην «Κ» ο Χαβιέ Μερέγιο. «Είτε η συστημική βλάβη, ανθρώπινη ή τεχνική, είτε η υπερβολική προσφορά ενέργειας από ΑΠΕ. Και στις δύο περιπτώσεις, υποδηλώνεται έλλειψη προετοιμασίας. Η πρώτη περίπτωση δείχνει ότι η αρχιτεκτονική του συστήματος δεν είναι καλά μελετημένη. Το σύστημα υποτίθεται ότι είναι σε θέση να διαχωρίσει το δίκτυο, σε μια σειρά από δακτυλίους ή περιοχές. Είναι έτσι κατασκευασμένο, που θα “θυσιαζόταν” μία περιοχή για να προστατευθεί το μεγαλύτερο μέρος του δικτύου και δεν θα είχαμε καθολικό μπλακ άουτ. Για παράδειγμα, δεν θα χάναμε την ηλεκτροδότηση σε ολόκληρο το σπίτι, αλλά μόνο σε ένα δωμάτιο».
Η πρώτη πρόκληση
Σε αυτό το πλαίσιο, ο Νίκος Μάντζαρης εξηγεί ότι το σύστημα, όπως όλα δείχνουν εκ του αποτελέσματος, «δεν είναι σχεδιασμένο ώστε να μπορεί να ανταποκριθεί σε τόσο μεγάλη απώλεια παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας. Η πρώτη πρόκληση, λοιπόν, εδώ, ώστε να δημιουργηθούν προληπτικοί μηχανισμοί, είναι ξαναδούμε τους κανόνες καθημερινής λειτουργίας του δικτύου ηλεκτρικής ενέργειας».
Μάλιστα, όπως λέει ο Χαβιέ Μερέγιο, τη στιγμή της κατάρρευσης, περίπου το 70% του μείγματος ηλεκτρικής ενέργειας (όλες οι πηγές ενέργειας μαζί) ήταν ηλιακή και αιολική. Μια διαταραχή στη συχνότητα του δικτύου –ανεξάρτητα από την αιτία και από την πηγή προέλευσης– απαιτεί άμεση αντίδραση (εντός δευτερολέπτων) για την αντιμετώπιση της ανισορροπίας. «Η αιολική και η ηλιακή ενέργεια δεν μπορούν να κληθούν να επιταχύνουν ή να φρενάρουν. Αυτό απαιτεί άλλα μηχανικά συστήματα που είναι πολύ ακριβά ή γεννήτριες που βασίζονται σε ορυκτά καύσιμα. Οι περιστρεφόμενες μάζες των γεννητριών παρέχουν βασικές υπηρεσίες δικτύου. Μία από αυτές τις υπηρεσίες, η αδράνεια, σχετίζεται με την αποθηκευμένη περιστροφική ενέργεια των σύγχρονων γεννητριών –βασικά των στροβίλων– που είναι συνδεδεμένες με το δίκτυο. Με τη σταδιακή κατάργηση των θερμικών και πυρηνικών σταθμών ηλεκτροπαραγωγής, η διαθέσιμη αδράνεια του δικτύου μειώνεται και αυτό καθιστά τη διατήρηση της σταθερότητας του δικτύου, μια μεγάλη πρόκληση. Αλλά αυτό δεν είναι κάτι καινούργιο», τονίζει.
Στη συνέχεια, πάντως, η δεύτερη περίπτωση –της υπερπαραγωγής ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές– επαναφέρει ένα ζήτημα που συζητείται από ετών. Μάλιστα, σύμφωνα με τον Χαβιέ Μερέγιο, οι ΑΠΕ είχαν δώσει προειδοποιητικά σημάδια. «Το μερίδιο των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στην Ισπανία αυξάνεται σημαντικά εδώ και πολλά χρόνια. Ο Διαχειριστής Συστήματος Μεταφοράς (TSO) θα έπρεπε να είχε προετοιμαστεί γι’ αυτό. Ωστόσο, αυτό απαιτεί επενδύσεις και καταναλωτές πρόθυμους να πληρώσουν το τίμημα», υπογραμμίζει.
Είτε η συστημική βλάβη, ανθρώπινη ή τεχνική, είτε η υπερβολική προσφορά ενέργειας από ΑΠΕ. Και στις δύο περιπτώσεις, υποδηλώνεται έλλειψη προετοιμασίας.
Οπως λέει ο ίδιος, «σε ένα ηλεκτρικό δίκτυο, η ζήτηση και η προσφορά πρέπει να εξισώνονται συνεχώς και άμεσα. Διαφορετικά, θα υπάρξει μπλακ άουτ. Είτε έχουμε υπερβολική ζήτηση είτε υπερβολική προσφορά, η αναντιστοιχία διακόπτει τη λειτουργία του συστήματος. Αυτή είναι και η ειρωνεία με τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Από τη μία καθιστούν το σύστημα πολύ “καθαρότερο” και από την άλλη περισσότερο απρόβλεπτο». Σύμφωνα, μάλιστα, με τον συνομιλητή μας, εκτιμάται πως μια αστοχία στη γραμμή μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας προς τη Γαλλία οδήγησε σε απόρριψη της ροής φορτίου, «με αποτέλεσμα να υπάρξει μειωμένη προσφορά έναντι της ζήτησης. Το οποίο είναι και πολύ πιθανό».
Η δεύτερη πρόκληση
Βέβαια, κάθε μετάβαση, όπως εν προκειμένω, έχει πάντοτε τα μαθήματά της. «Χρειαζόμαστε και πράσινη μετάβαση αλλά και ευελιξία», επισημαίνει ο Νίκος Μάντζαρης. «Η πρόκληση εδώ είναι μία δεύτερη, απαραίτητη επικαιροποίηση: να δούμε πώς θα γίνει ευέλικτα η μετάβαση από ένα δίκτυο που τροφοδοτείται από μία κεντρική μονάδα παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας προς ένα αποκεντρωμένο δίκτυο, όπου, για παράδειγμα, στο μείγμα θα συμβάλλουν ταυτόχρονα ο Εβρος και το Καστελλόριζο».
Κινδυνεύουν άλλες ευρωπαϊκές χώρες;
Στην ερώτηση αν κινδυνεύουν και άλλες ευρωπαϊκές χώρες, των οποίων το ενεργειακό δίκτυο βασίζεται σε μεγάλο ποσοστό σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, ο Χαβιέ Μερέγιο θεωρεί ότι θα μπορούσε να συμβεί οπουδήποτε ο διαχειριστής του δικτύου δεν εφαρμόζει τους κατάλληλους μηχανισμούς.
Οσο μεγαλύτερη είναι η εξάρτηση από τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας τόσο μεγαλύτερη είναι η ανάγκη για επενδύσεις σε μηχανισμούς σταθεροποίησης του δικτύου.
«Οσο μεγαλύτερη είναι η εξάρτηση από τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας τόσο μεγαλύτερη είναι η ανάγκη για επενδύσεις σε μηχανισμούς σταθεροποίησης του δικτύου. Οι νέες αυτές επενδύσεις απαιτούν χρήματα που προέρχονται είτε από φόρους είτε από υψηλότερους λογαριασμούς. Είναι μια πολιτική απόφαση που ενέχει και πολιτικό κόστος. Διότι αυτό σημαίνει ότι τα τέλη που πληρώνει ο κόσμος θα αυξηθούν. Και αυτό δεν αρέσει σε κανέναν. Ακόμα κι αν είναι για το καλό όλων», λέει ο Ισπανός συνομιλητής μας.
Και τώρα τι;
Μάλιστα, μόνο για τον Μάρτιο, η Ισπανία παρήγαγε το 61,6% της συνολικής παραγωγής από ΑΠΕ, σύμφωνα με προκαταρκτικά στοιχεία που είναι διαθέσιμα από την Αρχή, μειώνοντας δραστικά τις τιμές χονδρικής του ρεύματος.
Σύμφωνα με στοιχεία της REE, o στόχος της Ισπανίας είναι η παραγωγή ενέργειας από ΑΠΕ να φτάσει στο 81% έως το 2030. Ο Χαβιέ Μερέγιο θεωρεί πως «αυτοί οι στόχοι δεν μπορούν να επιτευχθούν χωρίς τις απαραίτητες επενδύσεις στο δίκτυο».
Χρειαζόμαστε συστήματα αποθήκευσης για την περίσσεια ηλεκτρικής ηλιακής και αιολικής ενέργειας – μπαταρίες, δηλαδή. Μαζί με τις μπαταρίες, θα χρειαστούμε περισσότερες υποστηρικτικές μονάδες αποθήκευσης, με τη μέθοδο της αντλησιοταμίευσης.
Ο Νίκος Μάντζαρης, από πλευράς του, τονίζει ότι κύρια λύση για την αποφυγή παρόμοιων συμβάντων στο μέλλον είναι η καθαρή αποθήκευση της ενέργειας που παράγεται από τις ΑΠΕ, αναφερόμενος και στο ελληνικό δίκτυο. «Χρειαζόμαστε συστήματα αποθήκευσης για την περίσσεια ηλεκτρικής ηλιακής και αιολικής ενέργειας – μπαταρίες, δηλαδή. Μαζί με τις μπαταρίες, θα χρειαστούμε περισσότερες υποστηρικτικές μονάδες αποθήκευσης, με τη μέθοδο της αντλησιοταμίευσης», υπογραμμίζει ο Νίκος Μάντζαρης.
Τι είναι η αντλησιοταμίευση
Η αντλησιοταμίευση (pumped hydro storage) λειτουργεί, σύμφωνα με τον Νίκο Μάντζαρη, ως εξής: Οταν υπάρχει περίσσεια ηλεκτρικής ενέργειας (π.χ. όταν φυσάει πολύ ή έχει πολύ ήλιο και δεν υπάρχει μεγάλη ζήτηση), το σύστημα χρησιμοποιεί αυτή την πλεονάζουσα ενέργεια για να αντλήσει νερό από μια χαμηλή δεξαμενή σε μια ψηλότερη δεξαμενή. Οταν υπάρχει αυξημένη ανάγκη για ενέργεια (π.χ. το βράδυ ή σε περιόδους αιχμής), το αποθηκευμένο νερό αφήνεται να κατέβει από την ψηλή δεξαμενή, περνάει μέσα από στρόβιλους και παράγει ηλεκτρικό ρεύμα όπως ένα υδροηλεκτρικό εργοστάσιο. Οταν χρειάζεται, την ανακτούμε γρήγορα και αποδοτικά.
«Με τους δύο αυτούς μηχανισμούς που χρειάζεται να αναπτύξουμε, το σύστημα θα αποκρίνεται άμεσα στις αυξομοιώσεις της παραγωγής και της ζήτησης ηλεκτρικής ενέργειας», λέει ο Νίκος Μάντζαρης.
Τα μαθήματα που έχουμε πάρει
Σε κάθε περίπτωση, τα μαθήματα που έχουμε πάρει είναι ότι το σύστημα, όταν τροφοδοτείται κατά κόρον από μονάδες ΑΠΕ, δεν έχει τον χρόνο να αυτορρυθμιστεί σε απότομες διακυμάνσεις. Παράλληλα, η παραγωγή από φωτοβολταϊκά ή μονάδες αιολικής ενέργειας μπορεί να πέσει ή να εκτοξευθεί μέσα σε δευτερόλεπτα. Και, τέλος, η έλλειψη συστημάτων αποθήκευσης και η περιορισμένη εφεδρεία υποστηρικτικών μονάδων δυσχεραίνουν την απορρόφηση παρόμοιων σοκ.
Υπό το φως –ή, μάλλον, το σκοτάδι– αυτής της κρίσης, η Ευρώπη και οι ρυθμιστικές Αρχές ενέργειας μοιάζουν υποχρεωμένες να αναγνωρίσουν ότι η πράσινη μετάβαση συνοδεύεται από πρόληψη και, φυσικά, ευελιξία. Με λίγα λόγια, επενδύσεις.
Κεντρική φωτογραφία: ©AP Photo/Emilio Morenatti
