Η εντολή που είχα δώσει στον εαυτό μου ήταν πολύ απλή: «Στάσου μπροστά από έναν πίνακα για μιάμιση ώρα. Μην κουνηθείς. Μην αγγίξεις το κινητό σου. Απλώς κοίτα».
Βρίσκομαι σε μια ήσυχη αίθουσα, στον 4ο όροφο του Μουσείου Γουλανδρή στο Παγκράτι. Απέναντί μου, 16 γυναίκες και 9 άνδρες. Είναι οι «Θεατές», το έργο του Εδουάρδου Σακαγιάν. Ολες οι γυναίκες ντυμένες με φόρεμα, όλοι οι άνδρες με πουκάμισο. Η έκφραση στα πρόσωπά τους μου τραβάει αρχικά την περιέργεια. Παρ’ όλα αυτά, μέσα μου νιώθω πως κάτι δεν πάει καλά.
Το δεξί μου χέρι, με μια ασυναίσθητη κίνηση προς την τσέπη, ψάχνει να ακουμπήσει τη λεία επιφάνεια του κινητού μου. Νιώθω πως όποιος μπαίνει στην αίθουσα με κοιτάει περίεργα. Σαν να τους ακούω να λένε: «Τι κάνει αυτός και στέκεται έτσι ακίνητος μπροστά από τον πίνακα;». Γρήγορα προσπαθώ να τους αγνοήσω, αλλά έχω την αίσθηση πως κάτι δονείται. Μια νέα ειδοποίηση; «Αυτό είναι αδύνατον, έχω κλείσει όλες τις ειδοποιήσεις», σκέφτομαι.
Κοίταζα τον πίνακα, αλλά δεν έβλεπα τίποτα. Μου φαινόταν τελείως… φλατ. Το μυαλό μου έτρεχε σε άλλα, πιο «σημαντικά» πράγματα. «Απάντησα σε εκείνο το e-mail;». Ολα γύρω μου έτρεχαν και εγώ έπρεπε να μείνω εκεί, μαρμαρωμένος.
«Μάλλον έχω συνηθίσει στο γρήγορο σκρολάρισμα και δυσκολεύομαι να επεξεργαστώ κάτι που δεν αλλάζει κάθε 15 δευτερόλεπτα», σκέφτομαι. Δίπλα μου, παρατήρησα ότι και οι άλλοι επισκέπτες λειτουργούν έτσι. Γλιστρούν από τον ένα πίνακα στον άλλο, βγάζοντας πού και πού καμία φωτογραφία. Ισως για να δείξουν ότι ήταν εκεί, ίσως για να δουν τον πίνακα πιο μετά, με την ησυχία τους…
«Υπάρχει ένα σημείο που λες “τελείωσε, ο πίνακας δεν έχει να μου προσφέρει τίποτε άλλο”, και το μάτι πέφτει αμέσως στον διπλανό… Είναι σαν να κάνεις infinite scroll μέσα στην Πινακοθήκη», μου έλεγε αργότερα ο ηθοποιός και YouTuber Γιάννης Σαρακατσάνης, περιγράφοντας τη δική του εμπειρία. Ο ίδιος έκανε το ίδιο πείραμα στην Εθνική Πινακοθήκη, με αφορμή το βιβλίο «4.000 Εβδομάδες» του Ολιβερ Μπέρκμαν, όπου περιγράφεται η συγκεκριμένη άσκηση που εφάρμοσε στους μαθητές της η καθηγήτρια και ιστορικός Τέχνης Τζένιφερ Ρόμπερτς στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ.
Θα ζούμε έτσι;
Τι μας έχει συμβεί; Πότε χάσαμε την ικανότητα να παραμείνουμε προσηλωμένοι; Και κυρίως, είναι αυτή η ζημιά μόνιμη; Ετσι θα ζούμε από δω και πέρα;
Η αυτο-διακοπή
Τις μισές φορές, οι άνθρωποι διακόπτουν οι ίδιοι τον εαυτό τους. Χωρίς κανένα εξωτερικό ερέθισμα, χωρίς να χτυπήσει τίποτα. Ξαφνικά σταματούν αυτό που κάνουν και αλλάζουν οθόνη. Eχουμε εκπαιδευθεί να αυτο-διακοπτόμαστε.
Γκλόρια Μαρκ Ψυχολόγος
Καθηγήτρια Πληροφορικής στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας Irvine
Προκειμένου να ανακαλύψω τι συμβαίνει στον εγκέφαλό μας, αποφάσισα να ταξιδέψω –μέσω Zoom– μέχρι την Καλιφόρνια. Εκεί, η Γκλόρια Μαρκ, ψυχολόγος, καθηγήτρια Πληροφορικής στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας Irvine (UCI) και συγγραφέας του βιβλίου «Attention Span», μελετά το φαινόμενο εδώ και δύο δεκαετίες.
«Αρχίσαμε να μετράμε την προσοχή στις οθόνες το 2003», εξηγεί η κ. Μαρκ. «Τότε, βρήκαμε ότι ο μέσος όρος εστίασης σε μία οθόνη, προτού ο χρήστης αλλάξει σε άλλη, ήταν 2,5 λεπτά. Πλέον, ο μέσος όρος είναι μόλις 47 δευτερόλεπτα».
Σαράντα επτά δευτερόλεπτα. Τόσο αντέχει το μυαλό μας πριν ζητήσει την αλλαγή. Αλλά το πιο ανησυχητικό εύρημα της κ. Μαρκ δεν ήταν ο χρόνος· ήταν η αιτία της διακοπής. «Παλαιότερα, μας διέκοπταν οι εξωτερικοί παράγοντες: ένα τηλέφωνο, ένας συνάδελφος, μια ειδοποίηση. Τώρα πια, έχουμε περάσει σε ένα στάδιο “εξαρτημένης μάθησης” (conditioning). Βρήκαμε ότι τις μισές φορές οι άνθρωποι διακόπτουν οι ίδιοι τον εαυτό τους. Χωρίς κανένα εξωτερικό ερέθισμα, χωρίς να χτυπήσει τίποτα. Ξαφνικά σταματούν αυτό που κάνουν και αλλάζουν οθόνη. Eχουμε εκπαιδευθεί να αυτο-διακοπτόμαστε».
Υπάρχει όμως κάποια ονομασία για αυτό που συμβαίνει στο μυαλό μας; Ο Ντέιβιντ Λέβι, καθηγητής Πληροφορικής στο Information School του Πανεπιστημίου της Ουάσιγκτον, ήταν ο εμπνευστής ενός από τα πιο δημοφιλή ονόματα που περιγράφουν αυτό το φαινόμενο: “Popcorn Brain” (Εγκέφαλος ποπ κορν). Οταν του ζητήσαμε να μας περιγράψει τον όρο, γέλασε.
Popcorn Brain
«Πριν από 15 χρόνια, περπατούσα στη Νέα Υόρκη μιλώντας στο τηλέφωνο με ένα δημοσιογράφο. Προσπαθούσα να περιγράψω την πρόκληση που αντιμετωπίζουμε – ότι το μυαλό μας είναι κατακερματισμένο και διασπασμένο. Από το πουθενά, μου ήρθε ο όρος “Popcorn Brain”. Δεν ήταν κάτι που χρησιμοποιούσα στη δουλειά μου, το είπα μόνο μία φορά, και μετά έγινε viral. Ο κόσμος ακόμη μου ζητάει την έρευνα πίσω από τον όρο, αλλά δεν υπάρχει έρευνα για το “Popcorn Brain”. Υπάρχει όμως άφθονη έρευνα για τον κατακερματισμό και τη διάσπαση».
Μπορεί ο όρος να μην είναι επιστημονικός, ωστόσο, πράγματι, φαίνεται πως ταιριάζει με ό,τι συμβαίνει μέσα στο κεφάλι μας. Υπάρχει εξήγηση στο γιατί οι σκέψεις μας σκάνε άτακτα η μία μετά την άλλη όπως το ποπ κορν;
Η εθιστική ντοπαμίνη
Ο εγκέφαλος είναι προγραμματισμένος με την «αρχή της
ελάχιστης προσπάθειας». Θέλει τη μέγιστη ντοπαμίνη με τον ελάχιστο κόπο. Γι’ αυτό προτιμά το doomscrolling (την ακατάσχετη κατανάλωση τοξικής, πλην
ερεθιστικής πληροφορίας) στον καναπέ από το τρέξιμο.
Αλεξάνδρα Σιγάλα
Ψυχοθεραπεύτρια
«Ο εγκέφαλος είναι προγραμματισμένος με την “αρχή της ελάχιστης προσπάθειας”», λέει στην «Κ» η Αλεξάνδρα Σιγάλα, ψυχοθεραπεύτρια και ιδρύτρια της πλατφόρμας perimenoume.gr. «Θέλει τη μέγιστη ντοπαμίνη με τον ελάχιστο κόπο. Γι’ αυτό προτιμά το doomscrolling (την ακατάσχετη κατανάλωση τοξικής, πλην ερεθιστικής πληροφορίας) στον καναπέ από το τρέξιμο. Το τρέξιμο θέλει σωματική προσπάθεια και η ανταμοιβή μέσω των ενδορφινών έρχεται καθυστερημένα. Το doomscrolling θέλει μηδενική προσπάθεια και η ανταμοιβή είναι άμεση και εκρηκτική. Κάθε νέο βίντεο που θα εμφανίσει ο αλγόριθμος είναι μια έκπληξη. Το TikTok και τα Shorts είναι ένα αναισθητικό που παραλύει τον εγκέφαλο. Σε κάνει να ξεχνάς τη στενοχώρια σου μέσα σε τρία λεπτά, αλλά το πρόβλημα δεν λύνεται, απλώς κρύβεται».
Η ίδια συνεχίζει εξηγώντας το κόστος: «Η συνεχής ντοπαμίνη μάς δημιουργεί “γνωστική εξασθένηση” (cognitive impairment). Ο εγκέφαλός μας κουράζεται. Ταυτόχρονα, όταν συνηθίζεις να είσαι συνέχεια στο “7 με άριστα το 10” από πλευράς διέγερσης, το φυσιολογικό “3” (π.χ. ένας περίπατος) μας φαίνεται ανιαρό. Eχουμε πάθει δυσανεξία στην πλήξη».
Μια άλλη παρατήρηση που κάνει η κ. Σιγάλα είναι ότι πλέον βλέπουμε συμπτώματα, που μοιάζουν με ΔΕΠΥ, να εξαπλώνονται ακόμη και σε ανθρώπους που δεν είχαν ποτέ πρόβλημα. «Είναι σαν να εκπαιδεύουμε τον εγκέφαλό μας στη διάσπαση. Αν θέλαμε να τρελάνουμε την ανθρωπότητα, θα επινοούσαμε τα smartphones», σχολιάζει.
Συμπληρωματικά με αυτό, ένας από τους φοιτητές του κ. Λέβι τού είχε πει κάποια στιγμή κάτι αποκαλυπτικό: «”Γιατί έχω αυτόν τον ψυχαναγκασμό να ελέγξω το κινητό μου; Επειδή δεν θέλω να είμαι σε αυτή τη στιγμή αναμονής. Δεν θέλω να περιμένω το λεωφορείο να έρθει, τον καφέ να γίνει, το μάθημα να ξεκινήσει. Χρησιμοποιώ το κινητό για να αποσυνδεθώ από τη στιγμή επειδή νιώθω πελαγωμένος”. Αυτό είναι το κλειδί: Προσπαθούμε να χρησιμοποιήσουμε τη συσκευή για να λύσουμε το πρόβλημα που η ίδια μας δημιουργεί», συμπεραίνει ο ίδιος.
Πριν από την ακαδημαϊκή σταδιοδρομία του, ο καθηγητής Λέβι, έχοντας εργαστεί για χρόνια στην καρδιά της Σίλικον Βάλεϊ (στο Xerox PARC), σημειώνει ότι σε αυτή την κρίση προσοχής που βιώνουμε, δεν φέρουμε την αποκλειστική ευθύνη. Ξοδεύονται τεράστια ποσά για να αιχμαλωτίσουν την προσοχή μας.
Υπάρχουν, πάντως, μέρη όπου το «Popcorn Brain» απαγορεύεται διά νόμου. Ενα από αυτά είναι ο πύργος ελέγχου εναέριας κυκλοφορίας κεντρικού ελληνικού αεροδρομίου. Εκεί, εργάζεται ο Κ. Γ. «Ενα λάθος μπορεί να στοιχίσει τη ζωή σε πολλούς ανθρώπους. Απαιτείται να είμαι απολύτως συγκεντρωμένος και προσεκτικός με κάθε μου απόφαση». Οπως επισημαίνει, υπάρχει ειδική πρόβλεψη για τα κινητά. Παραμένουν αυστηρά εκτός αίθουσας. «Αν έχεις το κινητό δίπλα σου ενώ δουλεύεις, η διάσπαση προσοχής είναι δεδομένη και ο κίνδυνος τεράστιος», τονίζει ο Κ. Γ., τα στοιχεία του οποίου βρίσκονται στη διάθεση της εφημερίδας.
«Ο κατακερματισμός της προσοχής μας είναι συστημικό πρόβλημα. Και ο μόνος τρόπος για να απαντήσουμε σε συστημικό πρόβλημα είναι με συλλογική λύση», μας αναφέρει ο Πέτερ Σμιντ, υπεύθυνος προγραμματισμού του Strother School of Radical Attention (SORA). Το SORA είναι μη κερδοσκοπικός οργανισμός, που δραστηριοποιείται στο Μπρούκλιν της Νέας Υόρκης και είναι αφιερωμένος στον «Ακτιβισμό της Προσοχής». «Στο SORA κάνουμε ασκήσεις “προσοχής”. Οι συμμετέχοντες είτε εστιάζουν την προσοχή τους σε ένα έργο τέχνης είτε ο ένας στον άλλον. Ο στόχος είναι να δημιουργηθεί ένας χώρος όπου οι άνθρωποι εξερευνούν το βάθος της προσοχής τους», υπογραμμίζει στην «Κ» ο κ. Σμιντ.
Στην Ελλάδα, το Μουσείο του Ιδρύματος Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή στην Αθήνα επιχειρεί να γίνει ένα αντίστοιχο «καταφύγιο». Μέσα από εβδομαδιαίες δράσεις, δίνει τη δυνατότητα στους επισκέπτες να αποδράσουν από τους γρήγορους ρυθμούς της πόλης. Μία από αυτές τις δράσεις είναι το Slow Art Day, μια μεγάλη γιορτή στην οποία συμμετέχει το μουσείο για δεύτερη χρονιά.
«Πάντα επιλέγουμε 2-3 έργα που δεν είναι τα πιο δημοφιλή της συλλογής μας, ώστε να δώσουμε την ευκαιρία στον θεατή να δει κάτι διαφορετικό, κάτι που αλλιώς θα προσπερνούσε βιαστικά», εξηγεί η Κατερίνα Μαρκαδάκη, υπεύθυνη προγραμματισμού των δράσεων του μουσείου. Η διαδικασία ξεκινά με απενεργοποίηση των κινητών, κάτι που ζητείται ρητά. «Με την αργή παρατήρηση, ανακαλύπτεις πράγματα που δεν θα έβλεπες ποτέ: μια διαφορετική πινελιά, μια έκφραση. Μπορείς ακόμη και να “ακούσεις” ήχους μέσα από έναν πίνακα. Είναι μια διαδικασία ταύτισης και ανάκλησης προσωπικών βιωμάτων», καταλήγει η ίδια.
Off-line εκδηλώσεις
Και η ομάδα του Nood Collective προσφέρει εμπειρίες «αποσύνδεσης», διοργανώνοντας κάθε τόσο off-line εκδηλώσεις. Εκεί, άνθρωποι με διαφορετικό υπόβαθρο και ηλικία βρίσκονται γύρω από ένα κυκλικό τραπέζι, γνωρίζονται και μοιράζονται στιγμές μέσα από διάφορες δραστηριότητες (χειροτεχνίες, ζωγραφική, κεραμική). «Είπαμε να φτιάξουμε ένα χώρο όπου δεν θα υπάρχει κινητό, ακριβώς για να μπορέσεις να συνδεθείς στο τώρα», λέει στην «Κ» η ιδρύτρια, Δανάη Κώτσου. Μάλιστα, όταν οι συμμετέχοντες τους ζητούν να πάρουν τα κινητά τους προκειμένου να βγάλουν κάποιες φωτογραφίες, αυτό που συνήθως τους απαντούν είναι: «Τι σε ενδιαφέρει τελικά; Να ζήσεις τη στιγμή ή να τη δείξεις;».
Τελικά, η μιάμιση ώρα έγινε δύο. Μπροστά μου, οι «Θεατές» του Σακαγιάν δεν ήταν πια μια στατική εικόνα. Παρακολουθούσαν μια πραγματική μονομαχία. Πώς δεν το είχα καταλάβει εξαρχής; Ηταν ένας αγώνας σκάκι! Ο Σακαγιάν, σαν φωτογράφος, τους είχε «πιάσει» τη στιγμή που ο σκακιστής, εκπρόσωπος των ανδρών, έκανε μια καθοριστική και λάθος κίνηση…
Εσείς, τι είδατε;
