Ο Νίκος Νότσης επισκέπτεται για τη συνηθισμένη σπιρομέτρηση τα εξωτερικά ιατρεία του Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου Ιωαννίνων. Είναι από τις τελευταίες ημέρες της χρονιάς που ο 67χρονος με Χρόνια Αποφρακτική Πνευμονοπάθεια (ΧΑΠ) περπατάει με άνεση στον δρόμο. «Από τον Νοέμβριο ανεβαίνουμε Γολγοθά μέχρι τον Απρίλιο που θα έρθει η Ανάσταση, όταν θα σταματήσουν τα τζάκια και τα καυσόξυλα».
Με τα λόγια αυτά ο ασθενής περιγράφει το σοβαρότερο πρόβλημα των Ιωαννίνων: την αιθαλομίχλη. Πρωταθλήτρια στην ατμοσφαρική ρύπανση, η πρωτεύουσα της Ηπείρου ήταν η πόλη με την υψηλότερη συγκέντρωση αιωρούμενων σωματιδίων PM2.5 στην Ευρωπαϊκή Ενωση. Για το φαινόμενο αυτό ευθύνεται η γεωμορφολογία του λεκανοπεδίου, η οποία εγκλωβίζει χαμηλά –στο επίπεδο αναπνοής– τα αιωρούμενα σωματίδια που εκλύονται κυρίως από την καύση βιομάζας (ξύλο και πέλετ). Μια δηλητηριώδης πάχνη σκεπάζει την πόλη, ιδίως από το μεσημέρι και μετά που οι θερμοκρασίες πέφτουν και οι κάτοικοι ανάβουν τζάκια και σόμπες.
Τα συμπτώματα
Τις περισσότερες ημέρες του χειμώνα η ζωή των κατοίκων, ειδικά των πιο ευάλωτων γίνεται ανυπόφορη: τσούζουν τα μάτια τους, νιώθουν την αναπνοή τους βαριά, ενώ τα ρούχα και τα μαλλιά τους μυρίζουν διαρκώς «καμένο». Αν και το φαινόμενο διαρκεί τουλάχιστον μία δεκαετία, δεν έχει χαραχθεί στρατηγική για την αντιμετώπισή του.
«Oταν οι υπόλοιποι πνευμονολόγοι δίνουν στους ασθενείς τους τις βασικές οδηγίες –θα κάνεις εμβόλιο και θα περπατάς– εμείς στα Γιάννενα δίνουμε έξτρα οδηγίες. Τους λέμε να μη βγαίνουν τις ώρες που έχει ρύπανση και να εγκαθιστούν εφαρμογές στο κινητό τους ώστε να παρακολουθούν τα επίπεδα σωματιδίων», αναφέρει ο Κωνσταντίνος Κωστίκας, καθηγητής Πνευμονολογίας στο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο. Ο γιατρός παρατηρεί κάθε χειμώνα τις επιπτώσεις της αιθαλομίχλης: επιδεινώνεται η υγεία των ασθενών του και αυξάνονται οι νοσηλείες, που δεν δικαιολογούνται από κάποια άλλη αιτία. Παρότι δεν υπάρχουν συγκεκριμένες έρευνες για τα Ιωάννινα, τονίζει πως είναι απολύτως βέβαιον από τη διεθνή βιβλιογραφία ότι «θα αυξηθούν τα περιστατικά άσθματος, τα περιστατικά χρόνιας αποφρακτικής πνευμονοπάθειας, δηλαδή οι καινούργιες διαγνώσεις και μεσο-μακροπρόθεσμα και τα περιστατικά καρκίνου του πνεύμονα».
Τα Γιάννενα δεν ήταν πάντα έτσι, επισημαίνει η σύζυγός του Αθηνά Γόγαλη, επίσης πνευμονολόγος στο νοσοκομείο Ιωαννίνων. Γέννημα-θρέμμα της πόλης, περιγράφει ότι το πρόβλημα ξεκίνησε στην οικονομική κρίση, όταν εξαιτίας των υψηλών τιμών του πετρελαίου οι πολίτες έκλεισαν τα καλοριφέρ και στράφηκαν σε τζάκια, ξυλόσομπες και στην καύση πέλετ. Εξαιτίας της ενεργειακής φτώχειας, αρκετοί πολίτες δυσκολεύονται μέχρι σήμερα να στηριχθούν αποκλειστικά στο πετρέλαιο ή στο ρεύμα για να καλύψουν τις ενεργειακές τους ανάγκες και χρησιμοποιούν επικουρικά τις φθηνότερες αυτές λύσεις, που όμως επιβαρύνουν την ατμόσφαιρα.
Η άλλη όψη του προβλήματος συναντάται στις νέες γειτονιές που άρχισαν να χτίζονται στα προάστια και στις οποίες τα νεόδμητα σπίτια διέθεταν τζάκια, ως ένα στοιχείο πολυτέλειας. Μεγάλο μέρος της ρύπανσης προκαλείται πλέον από τους κατοίκους που ανάβουν το τζάκι για αναψυχή. Οι δύο γιατροί, μένουν σε μια τέτοια γειτονιά και περιγράφουν πως υπήρχαν απογεύματα που από την αιθαλομίχλη δεν μπορούσαν να πάνε τα παιδιά τους ούτε μέχρι την παιδική χαρά. Πλέον έχουν ενώσει τις δυνάμεις τους με άλλους επιστήμονες και τον Δήμο Ιωαννιτών και τρέχουν μια εκστρατεία που παροτρύνει τους κατοίκους να εγκαταλείψουν το «τζάκι συντροφιάς».
Ενα άλλο ζευγάρι, στην ακριβώς απέναντι άκρη της πόλης, ακούει τα μηνύματα αυτής της εκστρατείας με επιφύλαξη. Ο Φώτης Πέτρου και η Γαβριέλα Μενελάου διατηρούν επιχείρηση που πουλάει ξύλα τα τελευταία 20 χρόνια. Σχεδόν τα μισά από αυτά είναι στη μάντρα όπου τους συναντάμε, στα όρια Ιωαννίνων – Πεδινής. «Δεν μπορείς να καθίσεις σε ένα σπίτι μουγγό. Το τζάκι είναι παρέα», λένε. Σύμφωνα με τους ίδιους, ο κόσμος στα Ιωάννινα και αγαπάει το ξύλο και το χρειάζεται για να τον βοηθήσει να ζεστάνει το σπίτι του.
Παράνομη ξυλεία
Το πρόβλημα, όπως υποστηρίζουν, δεν είναι το ξύλο που εμπορεύονται οι ίδιοι, το οποίο φροντίζουν να είναι πάντα στεγνό και καλής ποιότητας, αλλά το ξύλο που διακινείται παράνομα. Πρόκειται για νωπό ξύλο που κόβεται από το δάσος και έπειτα πωλείται σε χαμηλότερες τιμές. Αυτό είναι που προκαλεί τη μεγαλύτερη ζημιά, καθώς δεν μπορεί να καεί εύκολα και εκλύει πολλαπλάσια σωματίδια. Την ίδια στιγμή, σύμφωνα με τον κ. Πέτρου υπάρχουν άνθρωποι που αδυνατούν να αγοράσουν ξύλο και για να ζεσταθούν καίνε ακόμη και τα παντζούρια και τις πόρτες με τις βαφές και τα χημικά που πετιούνται στα μπάζα.
Στο ίδιο μήκος κύματος είναι και ο Σπύρος Κοσμάς, ο οποίος εμπορεύεται πέλετ. Στην περίπτωση των Ιωαννίνων όπου οι θερμοκρασίες πέφτουν γρήγορα υπό το μηδέν, υποστηρίζει πως «η σόμπα του πέλετ είναι μια προσιτή λύση θέρμανσης, που δεν πρόκειται να σταματήσει ποτέ», καθώς αποτελεί και μια αποδεκτή τεχνολογική λύση ανανεώσιμης πηγής θερμότητας. Αναφερόμενος στην προσπάθεια που γίνεται για επιδότηση της τοποθέτησης αντλιών θερμότητας στα Γιάννενα, σχολίασε πως στο κατάστημά του έρχεται κόσμος που αγοράζει ένα σακί πέλετ, το οποίο κοστίζει 5 ευρώ, για να “βγάλει” ίσα ίσα μία με δύο ημέρες. «Πώς θα πληρώσουν αυτοί οι άνθρωποι το ρεύμα για τις αντλίες;».
Οι κάτοικοι δεν έχουν άλλες εναλλακτικές λύσεις, καθώς τα Ιωάννινα δεν έχουν συνδεθεί με το δίκτυο φυσικού αερίου, κάτι όμως που ολοκληρώνεται τους επόμενους μήνες.
Ενεργειακές κοινότητες
Βλέποντας το πρόβλημα να διαιωνίζεται, κάποιες ομάδες ενεργών πολιτών έχουν αποφασίσει να σταματήσουν να μιλούν και να δράσουν. Πρόεδρος του Συλλόγου Πολιτών «Κοινά Ιωαννίνων», ο Βασίλης Φλούδας μας δείχνει με υπερηφάνεια τους 17 αισθητήρες που προμηθεύτηκαν τα μέλη του συλλόγου πριν από λίγες μόλις ημέρες, με την υποστήριξη ενός ευρωπαϊκού προγράμματος. Τους τοποθέτησαν σε διαφορετικά σημεία της πόλης ώστε να εξάγουν ασφαλέστερα δεδομένα για το φαινόμενο της αιθαλομίχλης. «Χθες το απόγευμα είχαν δακρύσει τα μάτια μου και πήγα να δω την τιμή που έδινε ο αισθητήρας», λέει ο κ. Φλούδας, ο οποίος κατοικεί στην Ανατολή, ένα εύπορο προάστιο. Το μηχάνημα έδειχνε 60 μg/m3, με το όριο που θέτει η Ε.Ε. να είναι τα 25 μg/m3.
Στην εξοικονόμηση ενέργειας βλέπουν μέρος της λύσης τα μέλη της ενεργειακής κοινότητας «Κοινέργεια», που ήταν από τις πρώτες που λειτούργησαν στην Ελλάδα. Ηδη μέσω των δύο φωτοβολταϊκών πάρκων της, παράγει φθηνό ρεύμα για 60 μέλη της, ιδιώτες και επιχειρήσεις και προσφέρει δωρεάν ρεύμα σε ένα ευάλωτο νοικοκυριό.
Ο αντιπρόεδρός της Δημήτρης Κιτσικόπουλος ανακοίνωσε με χαρά πως μέσω της κοινότητας θα εφαρμοστεί στα Γιάννενα για πρώτη φορά το πιλοτικό πρόγραμμα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για συλλογικές ανακαινίσεις κτιρίων. «Είναι φοβερό ότι αυτό γίνεται στα Γιάννενα! Θα δούμε πρώτα τι καταναλώνουν στο σπίτι τους τα μέλη της κοινότητας και έπειτα με ποιες παρεμβάσεις μπορούμε να μειώσουμε την κατανάλωση. Και αυτό θα γίνει συλλογικά», τόνισε. Ετσι, τα μέλη θα εξοικονομήσουν χρήματα κάνοντας μαζικές παραγγελίες και προσλαμβάνοντας έναν μηχανικό για όλες τις μελέτες.
Παρότι η παραγωγή ενέργειας από τον ήλιο είναι ευεργετικό μέτρο για μια περιοχή όπως τα Ιωάννινα, πρόσφατες αλλαγές στη νομοθεσία κάνουν πολύ δύσκολη την ένταξη νέων μελών στην «Κοινέργεια». Περίπου 350 Γιαννιώτες είναι στη λίστα αναμονής για να συμμετάσχουν.
Για παρόμοιους λόγους, σε εκκρεμότητα είναι και η ενεργειακή κοινότητα που είχε δημιουργήσει ο δήμος σε συνεργασία με τον Δήμο Μετσόβου αιτούμενοι τη δημιουργία φωτοβολταϊκών ήδη από το 2022.
«Είναι ένα βαθιά πολιτικό και κοινωνικό πρόβλημα, που ξεπερνάει τις δυνατότητες ενός δήμου», παρατήρησε ο Θωμάς Μπέγκας, δήμαρχος για δεύτερη φορά στην πόλη των Ιωαννίνων. Oπως τόνισε, ο δήμος συμμετέχει στο δίκτυο των 100 ουδέτερα κλιματικών πόλεων και γνωρίζει ποιες είναι οι καλές πρακτικές. Δεν διαθέτει, ωστόσο, τα απαραίτητα κονδύλια για να τις εφαρμόσει.
