Στο Πήλιο, σε υψόμετρο 700 μέτρων, λίγες στροφές πριν από το χωριό Κισσός, ο Γιάννης Παπαγεωργίου απομακρύνει με έναν φυσητήρα που έχει δεμένο στην πλάτη τα πεσμένα φύλλα στο έδαφος, ώστε να μείνουν πάνω στο παχύ χορτάρι του κτήματος μόνο οι αγκαθωτοί «αχινοί» του καστάνου. «Δεν υπάρχει τίποτα για μάζεμα. Κοιτάξτε πόσο μικρά είναι τα κάστανα, αυτά δεν μπορούν να πουληθούν», λέει μόλις κλείσει το μηχάνημα και ακουστεί η φωνή του.
Στα καστανοχώρια του Πηλίου, οι περισσότεροι παραγωγοί άφησαν τη φετινή σοδειά στα κτήματα, έτσι όπως έπεσε από τα δέντρα. Η μακρά ξηρασία του καλοκαιριού είχε ως αποτέλεσμα τα κάστανα να μη «δέσουν». Τα γνωστά μεγάλα κάστανα του Πηλίου δεν ξεπέρασαν φέτος σε μέγεθος ούτε τους καρπούς της μικρότερης διαλογής των προηγούμενων ετών. «Τέτοια παραγωγή δεν μπορεί να πιάσει ούτε τιμή που να καλύπτει το κόστος για τα μεροκάματα των εργατών στη συγκομιδή», σχολιάζει ο κ. Παπαγεωργίου.
«Μόνο Β…»
Τον ακολουθούμε στο κτήμα και στα μαθηματικά του καστάνου. «Eνα δέντρο ηλικίας 50-60 ετών δίνει γύρω στα 60 κιλά κάστανα. Δεν έχουν όλα τα κάστανα του ίδιου δέντρου το ίδιο μέγεθος. Από το μικρότερο στο μεγαλύτερο, έχουμε τα “κάστανα Β”, τα “κάστανα A”, τα “έξτρα” και τα “λουξ”, αντίστοιχα. Η τιμή που δίνει ο έμπορος ξεκινά από 0,50 ευρώ/κιλό στα μικρότερα και φτάνει στα 2,80 ευρώ/κιλό στα μεγαλύτερα. Φέτος, όμως, υπάρχουν μόνο κάστανα “Β” και “Α”», εξηγεί ο ίδιος.
Τη σιωπή του βουνού πάνω από τον Κισσό σπάνε τα «κανόνια» ήχου, που έχουν στα κτήματα οι αγρότες για να κρατούν μακριά τα αγριογούρουνα. Οι καστανάδες σηκώνουν τα χέρια μπροστά στην κλιματική αλλαγή. Λένε ότι οι καρποί στα δέντρα τους δεν έδεσαν γιατί το καλοκαίρι δεν έπεσε ούτε σταγόνα βροχής στο Πήλιο, με εξαίρεση λίγα χιλιοστά τον Ιούλιο. Για την ακρίβεια, μια απότομη νεροποντή ήρθε την τελευταία στιγμή. «Eτσι, ακόμη και όσα είχαν πάρει το μέγεθος που έπρεπε, σχίστηκαν, άνοιξαν. Αν δεν πουληθούν σε δύο ημέρες, θα σαπίσουν. Oσο πιθανό, βέβαια, είναι να πουληθούν σκισμένα», λέει ο κ. Παπαγεωργίου.
Κατηφορίζουμε προς το χωριό του Κισσού, στην ανατολική πλευρά του Πηλίου. Οι περισσότεροι από τους 150 μόνιμους κατοίκους τον χειμώνα ζουν από τα κάστανα. Τα προηγούμενα χρόνια, η παραγωγή είχε υποχωρήσει, όμως συνέβη κάτι αναπάντεχο. Οι καστανιές της Ιταλίας προσβλήθηκαν από μια ασθένεια και ξεράθηκαν – οι κάτοικοι στο Πήλιο το λένε «κραχ της Ιταλίας». Η ζήτηση για κάστανα αυξήθηκε, έτσι πολλοί νέοι επέστρεψαν στα χωριά κι έφτιαξαν από την αρχή κτήματα με καστανιές.
Eως το 2010 τα πράγματα πήγαιναν καλά –μόνο στον Κισσό συλλέγονταν κάθε χρόνο γύρω στους 300 τόνους κάστανα–, όμως η κλιματική αστάθεια των τελευταίων ετών ανέτρεψε τα σχέδια των ανθρώπων στο Πήλιο. Το 2023 η περιοχή επλήγη από την κακοκαιρία «Daniel», με αποτέλεσμα δέντρα να ξεριζωθούν και κτήματα να υποστούν σοβαρές ζημιές. Οι καύσωνες και η ξηρασία των δύο τελευταίων ετών θα μπορούσαν να κάνουν το πρόβλημα μη αναστρέψιμο.
28,3 δισ. ευρώ χάνει ετησίως o αγροτικός τομέας της Ε.Ε. λόγω των ακραίων καιρικών φαινομένων που επιδεινώνονται από την κλιματική αλλαγή, σύμφωνα με ανάλυση του μεσίτη ασφαλίσεων Howden, η οποία υποστηρίχθηκε από την Κομισιόν και την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων (Μάιος 2025)
Ο Γιώργος Νάνος, καθηγητής στο Εργαστήριο Δενδροκομίας της Σχολής Γεωπονικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, γνωρίζει άριστα τα μυστικά της ανθοφορίας, της καρπόδεσης και της συγκομιδής του καστάνου. «Εκτός από την ξηρασία, τα δέντρα πλήττονται από τις υψηλές θερμοκρασίες. Οι καστανιές ευδοκιμούν σε υψόμετρο 400-700 μ. Η συγκεκριμένη ζώνη καλλιέργειας, όμως, στενεύει σταδιακά και ενδεχομένως να εξαφανιστεί. Κι έπειτα, τα καταπονημένα δέντρα έχουν αυξημένη ευαισθησία σε ασθένειες, όπως η μελάνωση. Πέρα από καλλιεργούμενες καστανιές, βλέπουμε συστάδες άγριων καστανιών να νεκρώνονται από την ασθένεια», τόνισε στην «Κ» ο κ. Νάνος. «Η φετινή είναι από τις χειρότερες χρονιές για τους παραγωγούς καστάνου στο Πήλιο. Ακόμη και στον Βόλο, στη λαϊκή αγορά, δεν βρίσκεις κάστανα ικανού μεγέθους, μόνο λίγα και μικρά».
Στο κέντρο του Κισσού, σε ένα χαμηλό κτίσμα δίπλα στον δρόμο, στεγάζεται το διαλογητήριο. Τα κάστανα, αφού καθαριστούν στο χέρι, μπαίνουν σε έναν μεταλλικό κύλινδρο με τρύπες που ξεχωρίζουν τα μεγέθη του καρπού, αλλά φέτος η μηχανή σχεδόν σίγησε για τους μικρούς παραγωγούς. «Ο ΕΛΓΑ δεν αποζημιώνει την ξηρασία, παρότι πληρώνουμε κανονικά τα ασφάλιστρα», είπε στην «Κ» ο παραγωγός Γιάννης Μόσχος. «Μάζεψα 200 κιλά, ενώ θα έπρεπε να μαζέψω 4-5 τόνους», πρόσθεσε ο ίδιος. «Δεν συμφέρει να τα μαζέψουμε», επισήμανε η Μαρία Κραβαρίτη, «είναι η δεύτερη χρονιά στην ίδια κατάσταση».
Αμπέλια και ελιές
Δεν πλήττονται μόνο τα κάστανα από την κλιματική αλλαγή. Το αμπέλι ήταν από τις πρώτες καλλιέργειες που μελετήθηκαν σχετικά, ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 2000. «Αυτό συνέβη λόγω της μετατόπισης του τρύγου χρονικά προς τα πίσω – από τα μέσα Σεπτεμβρίου στα τέλη Αυγούστου. Το αμπέλι άρχισε να ωριμάζει νωρίτερα, όμως αυτό είχε επίδραση στα ποιοτικά χαρακτηριστικά των οίνων», εξηγεί στην «Κ» ο Στέφανος Κουνδουράς, καθηγητής Αμπελουργίας και διευθυντής του Εργαστηρίου Αμπελουργίας του Τμήματος Γεωπονίας του ΑΠΘ.
«Τα επόμενα χρόνια η κατάσταση επιδεινώθηκε. Η έκθεση των αμπελώνων σε μεγάλες θερμοκρασίες και η υψηλή ηλιακή ακτινοβολία άρχισαν να προκαλούν αφυδάτωση ή και εγκαύματα στα φυτά, με συνέπεια να καταγράφεται ποιοτική και ποσοτική ζημία στην παραγωγή», σημειώνει ο ίδιος. «Το τρίτο επίπεδο είναι οι καύσωνες και η λειψυδρία που καταγράφονται ειδικά μετά το 2012. Σε περιοχές με οριακά εδαφολογικά και κλιματικά χαρακτηριστικά, όπως για παράδειγμα η Σαντορίνη, μιλάμε πλέον για την ίδια τη βιωσιμότητα του αμπελώνα».
Το 30% του πλουσιότερου πληθυσμού του πλανήτη ευθύνεται για πάνω από το 70% των περιβαλλοντικών επιπτώσεων που σχετίζονται με τα τρόφιμα, όπως επισημαίνεται σε έκθεση της επιτροπής EATLancet (Οκτώβριος 2025)
Η Μεσόγειος είναι το hotspot της κλιματικής αλλαγής. Ο Βασίλης Γκισάκης, γεωπόνος, ερευνητής του ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ στο Ινστιτούτο Ελιάς Υποτροπικών Φυτών και Αμπέλου, υπογραμμίζει ότι η κλιματική αστάθεια έχει πολλαπλές συνέπειες στα ελαιόδεντρα, με σημαντικότερη τη μείωση της καρποφορίας, λόγω της καταπόνησης από τις υψηλές θερμοκρασίες και τη μειωμένη διαθέσιμη υγρασία.
«Αλλωστε, εξαιτίας των ασυνήθιστα υψηλών θερμοκρασιών του χειμώνα, έχουμε ανεπαρκή συσσώρευση ψύχους στα δέντρα, με σοβαρές συνέπειες για τη διαδικασία της καρπόδεσης, δηλαδή τη μετατροπή των ανθών σε καρπούς, οπότε και εντείνονται τα φαινόμενα μειωμένης παραγωγής ή ακόμη και πλήρους ακαρπίας. Η ελαιοπαραγωγή επηρεάζεται επιπλέον από τα ακραία και ασταθή καιρικά φαινόμενα», συνεχίζει ο κ. Γκισάκης. «Για παράδειγμα, οι υψηλές θερμοκρασίες το φθινόπωρο, σε συνδυασμό με την υγρασία, ευθύνονται για εντομολογικές και μυκητολογικές ασθένειες της ελιάς».
Η έρευνα της Greenpeace
Τα αμπέλια και οι ελιές ήταν οι δύο καλλιέργειες που χρησιμοποιήθηκαν ως παραδείγματα στην έρευνα της Greenpeace, με τίτλο «Μεταβολές κλιματικών παραμέτρων στην Ελλάδα», η οποία εκπονήθηκε από επιστήμονες του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών και δημοσιεύθηκε τον περασμένο Μάρτιο. Στην έρευνα αναλύονται οι μεταβολές τριών μετεωρολογικών παραμέτρων που θεωρούνται κρίσιμες για τη γεωργία: ξηρασία, βροχοπτώσεις, θερμοκρασία. «Η ανοδική τάση 30 ετών της θερμοκρασίας φτάνει στη μέση τιμή της χώρας +1,5 °C, ενώ τοπικά ξεπερνά τους +2 °C κυρίως στο βορειοδυτικό τμήμα της Ελλάδας», σημειώνεται στην έκθεση.
Oπως εξηγείται σε άλλο σημείο, μία από τις βασικές επιπτώσεις της σταδιακής μεταβολής του κλίματος στην αγροτική παραγωγή είναι ότι μεσοπρόθεσμα θα αλλάξουν οι ζώνες καλλιέργειας, δηλαδή το είδος των καλλιεργειών που μπορούν να ευδοκιμήσουν στις διαφορετικές περιοχές της χώρας. «Για τις ετήσιες καλλιέργειες (π.χ. σιτηρά, κηπευτικά, όσπρια) αυτό μπορεί να σημαίνει τη σταδιακή μεταφορά των ζωνών καλλιέργειες πιο βόρεια, κάτι που μπορεί να οδηγήσει σε οικονομική και κοινωνική καταστροφή ολόκληρων περιοχών που τις καλλιεργούσαν για αιώνες», αναφέρεται.
«Για τις υφιστάμενες δενδρώδεις καλλιέργειες (ελιά, αμπέλι, πυρηνόκαρπα, μηλοειδή κ.λπ.) ένα τέτοιο σενάριο θα ήταν επίσης καταστροφικό, αφού δεν μπορούν να μετακινηθούν. Ηδη οι πρώτες επιπτώσεις έχουν εμφανιστεί, καθώς λόγω των ήπιων χειμώνων παρατηρείται μείωση των διαφοροποιημένων οφθαλμών που μας δίνουν τα άνθη και στη συνέχεια καρπό», διαβάζουμε.
Υπάρχει κάτι ακόμη. Η γεωργία είναι θύμα της κλιματικής κρίσης και ταυτόχρονα «ενοχοποιείται» σε μεγάλο βαθμό για την επιδείνωσή της – η γεωργία ευθύνεται διεθνώς για το 1/3 των ανθρωπογενών αερίων του θερμοκηπίου, σύμφωνα με την Greenpeace. «Το μοντέλο της εντατικής βιομηχανικής γεωργίας, που εφαρμόζεται και στη χώρα μας, βασίζεται στα ορυκτά καύσιμα, στις ακριβές και ρυπογόνες χημικές εισροές, στην υψηλή κατανάλωση νερού, στις επιδοτήσεις, στις εισαγωγές και στις μονοκαλλιέργειες», τονίζεται στην ίδια έκθεση.
