Η καταστροφή των αναβαθμίδων και των ξερολιθικών κτισμάτων για τη διάνοιξη δρόμων ή την οικοδόμηση είναι πλέον σημαντικότερη απειλή από την εγκατάλειψή τους. Αυτό επισημαίνουν οι ειδικοί επιστήμονες αλλά και οι νησιωτικές κοινωνίες, βλέποντας την ταχεία εξαφάνισή τους από το άλλοτε αγροτικό τοπίο. Οι ειδικοί επισημαίνουν ότι η νομική τους προστασία είναι πλημμελής, παράλληλα όμως χάνεται και η «τέχνη» τους, κάτι που υποδεικνύει την ανάγκη επινόησης πολύπλευρων μέτρων, αν επιθυμούμε την διατήρησή τους.
Πριν από λίγες ημέρες, 18 σύλλογοι από νησιά των Κυκλάδων συνδιοργάνωσαν εκδήλωση με θέμα τη νομική προστασία του αγροτικού πολιτιστικού τοπίου των Κυκλάδων. «Οι ξερολιθιές είναι κομμάτι του αγροτικού τοπίου αλλά του πολιτισμού των νησιών. Εμπεριέχουν μνήμες, την ιστορία των τόπων και έδωσαν ζωή στις προηγούμενες γενιές», ανέφερε η Ελένη Μαΐστρου, ομότιμη καθηγήτρια του ΕΜΠ και πρόεδρος του Συμβουλίου Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς της Ελληνικής Εταιρείας Περιβάλλοντος και Πολιτισμού (ΕΛΛΕΤ) ξεκίνησε με μια εισαγωγή για τη σημασία των ξερολιθικών κατασκευών «Το αγροτικό τοπίο δεν συγκροτείται μόνο από το φυσικό αλλά και το χτισμένο περιβάλλον: τις ξερολιθιές, τα αλώνια, τους περιστερώνες, τους σταύλους. Όλα αυτά τα στοιχεία πρέπει να τα καταγράψουμε, να τα αξιολογήσουμε ώστε να τα προστατεύσουμε. Σήμερα η εγκατάλειψή τους είναι ίσως η μικρότερη απειλή, καθώς η αναβαθμίδες καταστρέφονται συστηματικά είτε για τη διάνοιξη δρόμων, ή για να χτιστεί κάποιο κτίριο».
«Το αληθές, το αγαθό και το ωραίο ταυτίζονται στις ξερολιθιές. Είναι η επιτομή της βιώσιμης παρέμβασης του ανθρώπου στη φύση, καθώς προστατεύουν από κατολισθήσεις, συγκρατούν το χώμα και το νερό, επιτρέπουν την καλλιέργεια. Οι σημερινές κλιματικές συνθήκες τις καθιστούν πιο αναγκαίες από ποτέ», εκτίμησε η Μαρία Καραμανώφ, πρόεδρος του Επιμελητηρίου Περιβάλλοντος και Βιωσιμότητας. «Η νομολογία έχει εδώ και 30 χρόνια ερμηνεύσει τον κ. 1650/86, κρίνοντας ότι προστατευτέα τοπία είναι όχι μόνο τα αμιγώς φυσικά αλλά και τα μικτά. Όμως αυτή την περίοδο ζούμε τη βάναυση καταστροφή του φυσικού και πολιτιστικού μας περιβάλλοντος».
Οπως επεσήμανε η αρχιτέκτονας Βιβιάνα Μεταλληνού, η σχολιαστικότητα του οικοδομικού κανονισμού δεν βοηθά στην προστασία των ξερολιθικών κατασκευών. «Η νομοθεσία ορίζει πώς θα κάνεις ένα τοιχάκι αλλά δεν λαμβάνει υπόψη τη διαδικασία παραδοσιακής ανέγερσης των ξερολιθιών. Για να κατασκευαστεί μια ξερολιθιά απαιτείται πλήρης οικοδομική άδεια, κάτι που αποθαρρύνει τους ιδιοκτήτες. Έτσι οι ξερολιθιές αντικαθίστανται με τοιχοποιίες από τσιμέντο».
Σύμφωνα με τους νομικούς, η Σύμβαση της Φλωρεντίας για την προστασία του τοπίου, που κύρωσε και η Ελλάδα το 2010, σε συνδυασμό με την ελληνική νομοθεσία θα έπρεπε να έχει οδηγήσει σε ένα ειδικό πλαίσιο για την προστασία τους. «Πρέπει να προσδιορίσουμε τα στοιχεία του αγροτικού τοπίου που θέλουμε να προστατεύσουμε: από τα λιθόστρωτα και τις περιφράξεις, έως τις αναβαθμίδες και τα ξερολιθικά κτίσματα. Μετά πρέπει να υπάρξει εξατομικευμένη προστασία, κάποια θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν μνημεία ή νεότερα μνημεία και η συνολική τους προστασία να εξειδικεύεται με διάταγμα», εκτίμησε ο Ιάκωβος Μαθιουδάκης, αναπλ. καθηγητής στη Νομική Σχολή του ΑΠΘ. «Η τέχνη της ξερολιθιάς αποτελεί στοιχείο της άυλης πολιτιστικής μας κληρονομιάς από το 2015 και το 2018 εντάχθηκε στον κατάλογο της Unesco», προσέθεσε ο Θεόδωρος Χίου, δικηγόρος και πρόεδρος της Εταιρείας Τηνιακών Μελετών. «Κατά τη γνώμη μου, η προστασία της άυλης κληρονομιάς μας πρέπει να επεκταθεί και στο αντικείμενο αυτής της τέχνης, ως υλική της έκφανση. Το 2024 το Υπουργείο Πολιτισμού προέβλεψε τη σύσταση μιας επιτροπής για την ανάδειξη και διαφύλαξη της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς. Ανάμεσα στις αρμοδιότητές της είναι να εισηγείται μέτρα προστασίας για την ανάδειξη και διαφύλαξή της, καθώς και των χώρων όπου αναπτύχθηκαν στοιχεία της. Το πρόβλημα είναι ότι η επιτροπή αυτή δεν έχει συσταθεί». Πρότεινε δε το ΥΠΠΟ να συμβάλλει στη διατήρηση της τέχνης της ξερολιθιάς, επιδοτώντας «σχολεία» για την διδασκαλία της. Όπως επεσημαίνουν οι ειδικοί, η εκπόνηση των τοπικών πολεοδομικών σχεδίων αποτελεί ευκαιρία για τη θέσπιση ειδικών κανόνων στα νησιά.
