Η αναζήτηση ελπίδων το 1954 πραγματοποιούνταν με τρόπο ομοιογενή και κοινό για την κάθε κοινωνική ομάδα, όσο και αν αυτό φαντάζει αδύνατο και αδιανόητο σήμερα.
Ο καταναλωτισμός τότε ήταν άγνωστος, δεν ήταν κυρίαρχος και προσωπαγής, ούτε και ήταν απολύτως καθοριστικός στα κριτήρια της κοινωνίας μας. Κυρίαρχη ήταν στην κυριολεξία, η ανάγκη επιβίωσης, στέγασης, πρόσβασης στην εκπαίδευση, στην περίθαλψη.
Στην Ελλάδα η κατάσταση για την μεγάλη πλειοψηφία ήταν ιδιαιτέρως δύσκολη, πολύ άχαρη και αδιέξοδη όσον αφορούσε τον σχεδιασμό ενός ελπιδοφόρου μέλλοντος. Η χώρα μας είχε βγει, μόλις πέντε χρόνια πριν, από τον καταστροφικό, αιματηρότατο και κυρίως ακυρωτικό για το μέλλον της κοινωνίας, Εμφύλιο πόλεμο. Οι μεγάλες ελπίδες που δημιούργησε η απελευθέρωση από τον ναζισμό, δέκα χρόνια νωρίτερα, το 1944, είχαν πνιγεί στον αδελφοκτόνο πόλεμο.
Για την αποτίμηση της τότε ζωής, ο ευχερέστερος, όχι ο πληρέστερος τρόπος, για να την αντιλαμβανόμαστε, είναι το πολιτικό πλαίσιο, το οποίο καθορίστηκε από τρεις βασικούς άξονες. Ο πρώτος αφορούσε τις πολιτικές διώξεις των ηττημένων του Εμφυλίου, την εκτέλεση θανατικών ποινών σε βάρος ακόμη και μη στελεχών του ΚΚΕ και του ΕΑΜ, την απεριόριστη βαρβαρότητα των διώξεων κατά των συγγενών των αριστερών, την λειτουργία του κολαστηρίου της Μακρονήσου, τις φυλακίσεις και εξορίες. Ο δεύτερος αφορούσε την ανανέωση του ελληνικού αλυτρωτισμού μετά το 1922, μέσω της διεκδίκησης της ένωσης της Κύπρου με την Ελλάδα, όπου ογκώδεις διαδηλώσεις στην Αθήνα με μεγάλο πατριωτικό παλμό συνδέουν αντίθετες ή και εχθρικές έως τότε πολιτικές παρατάξεις. Τρίτος άξονας ήταν η μετανάστευση, η εσωτερική στα αστικά κέντρα και κυρίως στην Αθήνα, όπου η αντιπαροχή αυξάνει τους κατοίκους κατά εκατοντάδες χιλιάδες, αλλάζοντας την κοινωνία και την χώρα, και η εξωτερική μετανάστευση όπου η Ελλάδα συνάπτει ειδικές συμφωνίες με τον Καναδά και την Αυστραλία, γεγονός που οδηγεί χιλιάδες προς τις χώρες αυτές και αλλοιώνει με τη σειρά του την ελληνική ύπαιθρο. Το πολιτικό κέντρο έχει διαλυθεί, ο στρατάρχης Παπάγος είναι πρωθυπουργός επι των δαφνών της νίκης του στρατού στον Εμφύλιο και οι βασιλείς ανησυχούν για την πολιτική του απήχηση.
Πολιτικές ελπίδες, συγκρούσεις και διώξεις συνυπάρχουν με τις ελπίδες μέσα από την καθημερινή τέχνη στην πιο «απαλή» και μικροαστική μορφή της, στην ελπίδα μια «εύκολης» ζωής στην Αθήνα. Η τραγουδίστρια της νίκης Σοφία Βέμπο έχει επιστρέψει στο ρομαντικό τραγούδι με την επιτυχία «Η ζωή μας είναι λίγη» αλλά και με το «Ομόνοια πλας» που εξυμνεί την υπό διαμόρφωση πλατεία της Αθήνας από τον πολλά υποσχόμενο και εξαιρετικά δυναμικό τότε υπουργό Δημοσίων Έργων, Κωνσταντίνο Καραμανλή. Σε εντελώς άλλο μήκος κύματος, τέχνης και ελπίδων, στο Παρίσι ο Ζωρζ Μπρασένς τραγουδά το σοκαριστικό τραγούδι για την ανθρώπινη ύπαρξη «Gorille». Ο Καζάν έχει φτιάξει το «Λιμάνι της αγωνίας» με τον Μάρλον Μπράντο, Ο Φελίνι την «Στράντα» και ο Νίκος Κούνδουρος την απέλπιδα και σαρωτική κοινωνικά και εμμέσως πολιτικά, «Μαγική πόλη».
Σε αυτό το τοπίο κυκλοφορεί το βιβλίο του Αντώνη Σαμαράκη «Ζητείται ελπίς». Πρόκειται για δώδεκα μικρά διηγήματα που παρουσιάζουν ανθρώπους που κυριαρχούνται από αδιέξοδα, ματαιώσεις, ακυρώσεις, θανάτους, μοναξιά, απογοητεύσεις. Η κοινωνική λειτουργία σε αδιέξοδο και η υπαρξιακή λογοτεχνία στο φόρτε της σε μια διαχρονική ίσως αντοχή με τις αναζητήσεις και τα αδιέξοδα που ζούμε και που ο ανθρωπισμός παρηγορεί. Το ομώνυμο διήγημα, «Ζητείται ελπίς», είναι το πλέον απολίτικο, με ρητή αναφορά στην απουσία ελπίδας από την ιδεολογία, η οποία δεν λειτουργεί ως καταφύγιο, είτε η δεξιά ή η αριστερή. Ένα διήγημα απελπισίας που το κείμενο τελειώνει με την αγωνία του απελπισμένου ήρωα, που καταφεύγει στις Μικρές Αγγελίες εφημερίδας και μαζί με τα: Ζητείται γραφομηχανή, Ζητείται ραδιογραμμόφωνον, Ζητείται τζιπ εν καλή κατάστασει, Ζητείται τάπης γνήσιος περσικός, θα έδινε για να μπει σε αγγελία, το: Ζητείται ελπίς.
Στα χρόνια της Μεταπολίτευσης και της άκριτης πολιτικοποίησης ο Αντώνης Σαμαράκης δεν ταίριαζε, στους νέους της Αριστεράς. Πιθανόν δεν διαμόρφωνε ελπίδες ή οι ελπίδες τότε είχαν δομή.
Τα θυμηθήκαμε όλα αυτά με αφορμή την αναφορά από τον πρώην πρωθυπουργό Αλεξη Τσιπρα στο βιβλιο του Σαμαράκη «Ζητείται ελπίς». Δεν γνωρίζω αν το 1954 και το σημερα τέθηκαν σε πολιτική παραλληλία, αλλά όπως και να ‘ναι, αλλού αναζητήθηκαν οι ελπιδες τοτε και αλλού κι αλλιώς στο σήμερα. Το παρελθόν εξιστορεί και εξιστορείται, δεν λύνει το σήμερα.
*Ο κ. Τάσος Σακελλαρόπουλος είναι ιστορικός, υπεύθυνος του Ιστορικού Αρχείου του Μουσείου Μπενάκη.
