Τι πιο «βολικό»: Μια τρύπα στη γη, με τεράστια χωρητικότητα. Ο ιδανικός τρόπος να «εξαφανίσεις» σκουπίδια, μπάζα, οτιδήποτε ανεπιθύμητο. Κάπως έτσι δεκάδες σπήλαια σε όλη την Ελλάδα κατέληξαν να χρησιμοποιούνται για χρόνια, συχνά για δεκαετίες, ως υπόγειες χωματερές, με τα απορριμματοφόρα ή τα φορτηγά να αδειάζουν στα σωθικά της γης τόνους σκουπιδιών. Οι συνέπειες είναι μεγάλες, καθώς εκτός από την καταστροφή των ίδιων των σπηλαίων, που είναι μοναδικοί γεωλογικοί σχηματισμοί και συχνά τόποι αρχαιολογικού ενδιαφέροντος, εκτός από τη συνεπακόλουθη ρύπανση των υπόγειων υδάτων, σήμερα πλέον γνωρίζουμε ότι με αυτή την πρακτική καταστρέφονται θησαυροφυλάκια βιοποικιλότητας.
Σε μια προσπάθεια να αναδείξει το θέμα, το Ινστιτούτο Σπηλαιολογικών Ερευνών Ελλάδας επέλεξε τέσσερα από τα σπήλαια αυτά και κίνησε τις διαδικασίες για τον καθαρισμό τους. Τα τρία βρίσκονται στον Δήμο Μονεμβασιάς και το τέταρτο στον Δήμο Δελφών. Ο πρώτος ανταποκρίθηκε και εκπόνησε ειδική μελέτη. Ο δεύτερος υποστήριξε ότι δεν έχει αρμοδιότητα. Μάλιστα, όπως προέκυψε, η παράνομη χωματερή υποτίθεται ότι είχε αποκατασταθεί με πόρους του ΕΣΠΑ.
Σε 130 σημεία
Το Ινστιτούτο Σπηλαιολογικών Ερευνών Ελλάδας (ΙΝΣΠΕΕ) είναι ένας μη κερδοσκοπικός οργανισμός με έδρα το Ηράκλειο της Κρήτης. Αποστολή του είναι η έρευνα, η προστασία και η ανάδειξη του «υπόγειου κόσμου» των σπηλαίων. Στο πλαίσιο αυτό έχει ξεκινήσει τα τελευταία χρόνια μια μεγάλη προσπάθεια για την καταγραφή των υποβαθμισμένων σπηλαίων της Ελλάδας, έχοντας ήδη καταγράψει περί τα 130. «Με τη βοήθεια της σπηλαιολογικής κοινότητας σε όλη την Ελλάδα ξεκινήσαμε να συγκεντρώνουμε πρωτογενή πληροφορία για τα σπήλαια», εξηγεί ο διευθυντής του ΙΝΣΠΕΕ, Καλούστ Παραγκαμιάν.
«Στόχος μας είναι να αναδείξουμε το πρόβλημα που υπάρχει “κάτω από τα πόδια μας” και δεν είναι ορατό». Με τη βοήθεια του Σπηλαιολογικού Ελληνικού Εξερευνητικού Ομίλου (ΣΠΕΛΕΟ), το ΙΝΣΠΕΕ επέλεξε τέσσερις από τις πιο επιβαρυμένες περιπτώσεις σπηλαίων: στον Δήμο Μονεμβασιάς το βάραθρο Αραμπατζή, μισό χιλιόμετρο από το χωριό Ιέρακας, το βάραθρο του Αγίου Ιωάννη και το σπήλαιο στον Βαθύ Κότωνα, 2 χλμ. από τον Αγιο Νικόλαο Βοιών. Και στον Δήμο Δελφών, το σπήλαιο στον Βαϊδερπό, περίπου 2,5 χλμ. από την Ιτέα.
Χιλιάδες τόνοι – Σύμφωνα με μελέτη που συνέταξε ιδιωτική εταιρεία για λογαριασμό του Δήμου Μονεμβασιάς, στον Αγιο Ιωάννη υπολογίζεται ότι απομένουν 225 τόνοι σκουπιδιών, στο σπήλαιο Αραμπατζή 12.000 τόνοι και στον Αγιο Νικόλαο 8.900 τόνοι.
Τον Φεβρουάριο του 2024, το ΙΝΣΠΕΕ απευθύνθηκε στον δήμο, στην Περιφέρεια Πελοποννήσου και στην Αποκεντρωμένη Διοίκηση Πελοποννήσου – Δυτικής Ελλάδας – Ιονίου, ενημερώνοντας για την κατάσταση στην οποία βρίσκονται τα τρία σπήλαια. Και ζήτησε να πληροφορηθεί αν χρησιμοποιούνταν και άλλα σπήλαια για απόρριψη αστικών αποβλήτων και σε ποιες ενέργειες έχουν προχωρήσει για τον καθαρισμό τους. Το ΙΝΣΠΕΕ απευθύνθηκε και στον Συνήγορο του Πολίτη, που με τη σειρά του έπαιξε σημαντικό ρόλο στην κινητοποίηση όλων των αρμόδιων αρχών.
Καθώς δύο από τα σπήλαια βρίσκονται σε περιοχή Natura 2000, πρώτος έστειλε κλιμάκιο για αυτοψία στις 8 Μαρτίου 2024 ο Οργανισμός Φυσικού Περιβάλλοντος (ΟΦΥΠΕΚΑ) στο σπήλαιο του Αγίου Ιωάννη. «Εντός και εκτός του βαράθρου παρατηρήθηκε μεγάλος όγκος στερεών αποβλήτων, όπως στρώματα, καρέκλες, παλέτες και οικοδομικά υλικά», αναφέρει η υπηρεσία, σημειώνοντας ότι η πρόσβαση στον χώρο ήταν ελεύθερη. Ανάλογη εικόνα μετέφερε τον Μάιο και το Δασαρχείο Μολάων. Τον Ιούνιο ο Δήμος Μονεμβασιάς απάντησε ότι η ρίψη απορριμμάτων έχει σταματήσει από το 1998, όταν ιδρύθηκε ο καποδιστριακός δήμος και ότι και οι τρεις χώροι είναι περιφραγμένοι.
Νέα αυτοψία
Η έκταση του προβλήματος όμως αναδείχθηκε τον περασμένο Νοέμβριο, όταν μέλη του ΣΠΕΛΕΟ πραγματοποίησαν νέα αυτοψία στα τρία σπήλαια. Μάλιστα στην αποστολή συμμετείχε και ειδική επιστήμονας από τον Συνήγορο του Πολίτη (Αντωνίνα Παπαθανάσογλου), η οποία είχε αναλάβει και όλες τις ενέργειες για την υπόθεση αυτή. Την αυτοψία συνέταξε το μέλος του ΣΠΕΛΕΟ, Θωμάς Θεοδοσιάδης. «Διαχρονικά, τα σπήλαια λειτούργησαν σαν το χαλάκι κάτω από το οποίο κρύβουμε τα σκουπίδια. Μόνο που σε πολλές περιπτώσεις, όπως αυτές στη Μονεμβασιά και στους Δελφούς, έγινε με οργανωμένο τρόπο από τις τότε κοινότητες, με περιφράξεις και ράμπες για να αδειάζουν τα απορριμματοφόρα», λέει στην «Κ».
«Η πρώτη μας επαφή με το σπήλαιο Αραμπατζή έγινε το 1999. Μέλη του συλλόγου κατέβηκαν με μπουκάλες, επειδή σε τέτοιους χώρους γεμάτους σκουπίδια υπάρχει ο κίνδυνος αναθυμιάσεων. Ανακάλυψαν ότι η κύρια αίθουσα του σπηλαίου είναι από τις μεγαλύτερες στον ελληνικό χώρο, με διάμετρο μεγαλύτερη των 100 μέτρων. Στο κέντρο της υπήρχε ένας λόφος σκουπιδιών που έφτανε τα 15 μέτρα. Το 2005 ακολούθησε νέα αποστολή, αυτή τη φορά με κατάδυση στις λίμνες που υπήρχαν στην άκρη της αίθουσας. Εκτοτε έγιναν ακόμα δύο προσπάθειες επίσκεψης, το 2010 και το 2020. Και στις δύο οι σπηλαιολόγοι εγκατέλειψαν αισθανόμενοι μεγάλη δυσφορία. Στην επίσκεψή μας τον Νοέμβριο κατέβηκε ο σπηλαιολόγος Γιώργος Πορτοκάλογλου, δεμένος με τροχαλία και παλάγκο στον κοτσαδόρο αυτοκινήτου, ώστε αν αισθανθεί δυσφορία να τον τραβήξουμε γρήγορα. Αυτό συνέβη, μετά από 20 μέτρα κατάβαση, αφού πρόλαβε και τράβηξε φωτογραφίες. Οπως είδαμε, ο όγκος των σκουπιδιών είναι πιο μεγάλος από το 1999, ενώ πολλά σκουπίδια είναι πολύ πιο νέα από το 2000».
Στο σπήλαιο του Αγίου Ιωάννη ο κ. Θεοδοσιάδης διαπίστωσε μια διαφορετική κατάσταση. «Κατ’ αρχήν διαπιστώσαμε ότι είχε πολύ πρόσφατα τοποθετηθεί ένας ογκόλιθος, για να εμποδίζει την πρόσβαση οχημάτων στην είσοδο του σπηλαίου – υπήρχαν ακόμα οι ροδιές του οχήματος που τον μετέφερε. Μέσα στο σπήλαιο, αυτό που μας έκανε εντύπωση είναι ότι ο όγκος των σκουπιδιών ήταν πολύ μικρότερος γιατί είχε μπει φωτιά. Η θερμοκρασία που αναπτύχθηκε ήταν τόσο μεγάλη, που είχαν ασβεστοποιηθεί και καταρρεύσει κομμάτια από τα τοιχώματα. Μέσα διακρίναμε παλιές ηλεκτρικές συσκευές, μέταλλα, στρώματα, δοχεία, μπουκάλια, οικιακά απόβλητα, μπάζα, ποδήλατα, νεκρά ζώα».
Οπως και στα άλλα δύο σπήλαια, έτσι και στον Αγιο Νικόλαο υπήρχε ράμπα οχημάτων μέχρι την είσοδο του σπηλαίου. «Φαίνεται ότι κατά καιρούς έριχναν και χώμα πάνω από τα σκουπίδια. Από επιφανειακή συλλογή εντοπίσαμε σκουπίδια με ημερομηνίες λήξης του 2000, 2001».
Ο Δήμος Μονεμβασιάς ανταποκρίθηκε στα νέα δεδομένα. Μέσω του «Αναπτυξιακού Οργανισμού Πάρνωνα» ανέθεσε σε ειδική εταιρεία μελέτη για τον καθαρισμό των τριών σπηλαίων. Σύμφωνα με τη μελέτη στον Αγιο Ιωάννη υπολογίζεται ότι απομένουν 225 τόνοι σκουπιδιών, στο σπήλαιο Αραμπατζή 12.000 τόνοι και στον Αγιο Νικόλαο 8.900 τόνοι. Οπως εξηγεί στην «Κ» ο δήμαρχος Ηρακλής Τριχείλης, η μελέτη έχει υποβληθεί για περιβαλλοντική αδειοδότηση στην Περιφέρεια, ενώ βρίσκονται σε εξέλιξη συζητήσεις με τον ΟΦΥΠΕΚΑ σχετικά με την ανάληψη του κόστους (περίπου 130.000 ευρώ). «Είναι ένα περιβαλλοντικό έγκλημα. Εμείς το βρήκαμε αλλά δεν θα το αφήσουμε στον επόμενο. Αναμένουμε να εγκριθεί η μελέτη για να προχωρήσουμε», λέει ο κ. Τριχείλης.
Στους Δελφούς
Στην υπόθεση των Δελφών, το πιο ενδιαφέρον είναι ότι η υπόγεια χωματερή στη θέση Βαϊδερπός υποτίθεται ότι είχε αποκατασταθεί το 2013 με κοινοτικούς πόρους. Πιεζόμενος από τον Συνήγορο, ο δήμος απάντησε ότι η αποκατάσταση έγινε «σε έκταση επιφάνειας 2,3 στρεμμάτων, εντός του πυθμένα του σπηλαίου (…) και μετά την ολοκλήρωση του έργου δεν υπήρχαν εμφανή απορρίμματα». Με άλλα λόγια, τα σκουπίδια δεν απομακρύνθηκαν, απλώς… θάφτηκαν (για την ακρίβεια «συμπτύχθηκαν» εντός του σπηλαίου).
Εθαψαν τα σκουπίδια! Το σπήλαιο στον Βαϊδερπό υποτίθεται ότι είχε αποκατασταθεί το 2013 με κοινοτικούς πόρους. Ο Δήμος Δελφών απάντησε στον Συνήγορο του Πολίτη ότι η αποκατάσταση έγινε «εντός του πυθμένα του σπηλαίου». Δηλαδή τα σκουπίδια θάφτηκαν!
Δεχόμενος περαιτέρω πίεση, ο Δήμος Δελφών υποστήριξε ότι η περιοχή όπου βρίσκεται το σπήλαιο «δεν αποτελεί δημοτική έκταση αλλά καταγράφεται ως ιδιωτική. Επομένως, οποιαδήποτε παρέμβαση στον χώρο από πλευράς δήμου χωρίς σαφή ιδιοκτησιακή κάλυψη θα συνιστούσε παράνομη ενέργεια». Επίσης, υποστήριξε ότι «η ανεξέλεγκτη απόρριψη αποβλήτων εντός ιδιωτικών εκτάσεων δεν εμπίπτει στην αρμοδιότητα των ΟΤΑ», αλλά στην αστυνομία, τη δασική υπηρεσία, τους Επιθεωρητές Περιβάλλοντος.
Ο Συνήγορος κατέρριψε τα επιχειρήματα του δήμου. Σε απάντησή του στον δήμο, στις 26 Σεπτεμβρίου 2025, ο Συνήγορος αναφέρει ότι «η υποχρέωση αποκατάστασης των ΧΑΔΑ από τους οικείους δήμους απορρέει από τον νόμο και δεν συνδέεται με το ιδιοκτησιακό καθεστώς των εκτάσεων».
«Τα τελευταία χρόνια η γνώση μας γύρω από τη ζωή στα σπήλαια της Ελλάδας αυξάνεται ταχύτατα, μέσω ερευνητικών προγραμμάτων», λέει ο Καλούστ Παραγκαμιάν. «Στα σπήλαια της Ελλάδας ζουν σχεδόν 1.000 είδη πανίδας. Από αυτά τα 400 είναι ενδημικά στην Ελλάδα και τα 330 είναι ενδημικά σε συγκεκριμένα σπήλαια. Τα σπήλαια λοιπόν δεν είναι μόνο μοναδικοί γεωλογικοί σχηματισμοί, αλλά περιοχές πολύτιμες περιβαλλοντικά, που πρέπει να προστατευθούν με ένα ειδικό νομοθετικό πλαίσιο».
