Ο Θωμάς Γκότζας μεγάλωσε στα βουνά της Θεσσαλίας και θυμάται να βλέπει με θαυμασμό τον πατέρα του, συχνά χωρίς γάντια και μάσκα, να ανοίγει τις κυψέλες. «Δεν είναι αποδεδειγμένο», ξεκαθαρίζει, «αλλά ναι, πιστεύω πως οι μέλισσες σε αναγνωρίζουν. Δενόμαστε, τις αγαπάμε και τις θαυμάζουμε». Μετά τις σπουδές του στην Αγγλία, παρέμεινε εκεί και εργάστηκε ως προπονητής πυγμαχίας. Τότε ήταν που γνώρισε την ομάδα του «The Raw Honey», που εμπορεύεται αγνό μέλι από όλο τον κόσμο. Oταν δοκίμασαν το δικό του, ξετρελάθηκαν. Eτσι ξεκίνησε μια συνεργασία που αναπτύχθηκε σε πολλούς τομείς.
«Μας έμαθαν ποιες έρευνες πρέπει να κάνουμε για να το εξελίξουμε, μέχρι και τι να προσέχουμε στη συσκευασία. Ξέρουν να αναδεικνύουν το ελληνικό μέλι καλύτερα από εμάς», σημειώνει. Η συνεργασία αυτή ήταν ένας από τους λόγους που αποφάσισε πριν από έξι χρόνια να επιστρέψει στην Ελλάδα και να αφιερωθεί την τέχνη της μελισσοκομίας. Είχε καλές στιγμές και επιτυχίες (πλέον στέλνει μέλι και στην Αμερική), αλλά είχε και μεγάλες απογοητεύσεις. Η ιστορία και οι δυσκολίες του είναι παρόμοιες με αυτές που αντιμετωπίζουν οι περισσότεροι μελισσοκόμοι στην Ελλάδα.
Μέσα στη λάσπη
Η μεγαλύτερη δυσκολία ήρθε δύο ημέρες μετά τον γάμο του, τον Σεπτέμβριο του 2023, όταν ο τυφώνας «Daniel» έπληξε τη Θεσσαλία. «Καταλάβαινα πως τα μελίσσια μας είχαν καταστραφεί, αλλά ήμουν σαν ρομπότ, παγωμένος». Μπόρεσε να πλησιάσει μετά τρεις εβδομάδες, με μάσκα, λόγω της απίστευτης μυρωδιάς από τα πεθαμένα ζώα. «Oταν είδα τα μελίσσια μέσα στη λάσπη, λύγισα και έκλαψα», θυμάται.
Αδυναμία πιστοποίησης – Συχνά ένα μέλι που φτάνει στο εργαστήριο δεν μπορεί να πιστοποιηθεί αν πράγματι είναι ελληνικό επειδή δεν έχουν ταυτοποιηθεί τα ποιοτικά χαρακτηριστικά οκτώ σημαντικών κατηγοριών μελιού – ανάμεσά τους και αυτό της βελανιδιάς.
Γνωρίζοντας ότι οι αποζημιώσεις για τον «Ιανό» είχαν καθυστερήσει πάνω από χρόνο, ανησυχούσε. Μέχρι που ένα πρωί ήρθε μια έκπληξη από εκεί που δεν το περίμενε. Η ομάδα του «Raw Honey» είχε ξεκινήσει έρανο για να τον στηρίξουν και να ξανασταθεί στα πόδια του. Αγνωστοι σε αυτόν άνθρωποι –οι περισσότεροι που είχαν αγαπήσει το μέλι του– συγκέντρωσαν μέσα σε λίγες ημέρες 4.800 λίρες. «Tο πρώτο πράγμα που έκανα ήταν να αγοράσω νέα μελίσσια», λέει. Τελικά, εκείνο τον Δεκέμβριο δόθηκαν και οι αποζημιώσεις και κατάφερε να αποκαταστήσει όλα τα μελίσσια. Με την κλιματική κρίση όμως βλέπει κάθε χρόνο την παραγωγή του να μειώνεται ραγδαία. «Εκεί που μπορεί με τα ίδια μελίσσια να έβγαζα 15 κιλά, τώρα θα βγάλω το πολύ πέντε», λέει στην «Κ».
«Η Ομοσπονδία Μελισσοκoμικών Συλλόγων πέρυσι τον Σεπτέμβριο κατέθεσε στο υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης μια μελέτη για την ξηρασία σε όλη την Ελλάδα», εξηγεί ο Γιώργος Λεονταράκης, που ανέλαβε πριν από δύο χρόνια πρόεδρος. Ο ίδιος είναι τρίτης γενιάς μελισσοκόμος. Ο αδερφός του παππού του είχε ξεκινήσει μετά την Κατοχή σε ένα βομβαρδισμένο χωριό. «Η δική μας γενιά αντιμετωπίζει άλλα, εξίσου δύσκολα, εμπόδια», τονίζει. «Η φύση είναι πια φτωχή. Δεν υπάρχουν τέσσερις εποχές και αυτό επηρεάζει τις μέλισσες. Είναι ευάλωτες σε ασθένειες, μειώνονται και χάνονται πολύ εύκολα». Οι Ελληνες συνεχίζουν τη νομαδική μελισσοκομία, κάνουν ατελείωτα χιλιόμετρα για να μη σταματούν οι μέλισσες να δουλεύουν. «Αυτή η προσπάθεια όμως δεν έχει πάντα αποτέλεσμα και αυξάνει πολύ το κόστος», σημειώνει.
Ως ομοσπονδία πίεσαν και κατάφεραν να ενταχθεί η μελισσοκομία στο μέτρο 23 – στα ευρωπαϊκά πακέτα στήριξης λόγω κλιματικής αλλαγής. Η επιδότηση είχε ανακοινωθεί πως θα είναι 15 ευρώ ανά κυψέλη, αλλά, όπως λέει, η όλη διαδικασία έχει γραφειοκρατία και καθυστερήσεις. Από το υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης επιβεβαιώνουν πως πράγματι έχει κολλήσει. «Οι μελισσοκόμοι θεωρούσαν πως θα πάρουν αυτά τα χρήματα χωρίς κριτήρια, αλλά χρειάζεται να πιστοποιηθεί ότι υπήρξε μείωση της παραγωγής. Αυτή τη στιγμή περιμένουμε από τις περιφέρειες να κάνουν ελέγχους». Παραδέχονται πως λόγω του σκανδάλου ΟΠΕΚΕΠΕ όλα πλέον περνούν από εξονυχιστικό έλεγχο. «Oλοι φοβούνται. Ακόμη και οι συνάδελφοι ελεγκτές», επισημαίνει.
«Δεν μπορεί το κράτος να πετάει στην εξέδρα τις αμαρτίες άλλων, όταν είναι δική του δουλειά να κάνει ελέγχους», τονίζει ο Λεονταράκης. Με τις καθυστερήσεις στις πληρωμές και τη μείωση της παραγωγής, οι ίδιοι οι μελισσοκόμοι αναγκάζονται πολλές φορές να δώσουν μέλι φθηνά για να ελληνοποιηθεί – να αναμειχθεί, δηλαδή, με μέλι αμφιβόλου ποιότητος και προελεύσεως για να βαφτιστεί στο ράφι ως ελληνικό σε μια χαμηλή τιμή. «Πάει ο έμπορος στον μελισσοκόμο και του λέει γιατί να πάρω το μέλι σου με επτά ευρώ, όταν βρίσκω με δύο ευρώ. Το μέλι αμέσως υποτιμάται. Αλλος έχει δάνεια, άλλος σπουδάζει παιδιά, άλλος έχει μία ασθένεια. Προσπαθεί να αντισταθεί, στη δύσκολη στιγμή, όμως, κάποιοι αναγκάζονται να το σκοτώσουν».
Ο καθηγητής Μελισσοκομίας Ανδρέας Θρασυβούλου εξηγεί ότι για να «βαφτιστεί» ένα εισαγόμενο μέλι ελληνικό αρκούν μόλις 20 κιλά εγχώριου μελιού ανά τόνο. Ο ίδιος ασχολείται με τις ελληνοποιήσεις από το 1982. «Τότε πήραμε στοιχεία εισαγωγών από το υπουργείο και αναζητήσαμε αυτά τα μέλια τρίτων χωρών στα σούπερ μάρκετ. Δεν τα βρήκαμε πουθενά». Στο πρώτο του επιστημονικό άρθρο, το 1987, έγραψε εκτενώς για το φαινόμενο. «Σαράντα χρόνια μετά, τίποτα δεν έχει αλλάξει. Πρόσφατη έρευνα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής εντόπισε πως μόνο στην Ελλάδα μπήκαν (μέσα σε δύο χρόνια) 700 τόνοι μέλι. Κανείς δεν ξέρει τι απέγινε όλη αυτή η ποσότητα».
Παζάρια υποτίμησης – Πάει ο έμπορος στον μελισσοκόμο και του λέει γιατί να πάρω το μέλι σου με επτά ευρώ, όταν βρίσκω με δύο ευρώ. Το μέλι αμέσως υποτιμάται.
Από το υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης παραδέχονται πως η ιχνηλάτηση είναι στην πραγματικότητα αδύνατη. Ακόμη και σήμερα δεν υπάρχει διασύνδεση μεταξύ διαφορετικών βάσεων των εμπλεκόμενων υπηρεσιών: «Οι έμποροι και μεταποιητές μελιού το μόνο που οφείλουν να κάνουν είναι να στέλνουν ένα email (με την ποσότητα και την προέλευση του μελιού) σε μια υπηρεσία του υπουργείου Εμπορίου. Αυτό δεν μπαίνει σε κάποια ηλεκτρονική βάση δεδομένων ώστε να υπάρχει αντιπαραβολή και σύγκριση στοιχείων με τις βάσεις των παραγωγών. Αυτός είναι ο στόχος μας – και αυτό σχεδιάζουμε», τονίζουν.
Εξηγούν πως έχουν ήδη γίνει κάποια βήματα: μέχρι πρόσφατα οι παραγωγοί είχαν ένα μελισσοκομικό βιβλιάριο όπου έγραφαν οι ίδιοι τα στοιχεία της παραγωγής τους. Η περιφέρεια έβαζε μια σφραγίδα και περνούσαν τα στοιχεία επίσης χειρογράφως, σε κάτι μεγάλα βιβλία. Από το 2021 όλοι διαθέτουν μια κάρτα –σαν πιστωτική– με QR code που αντιστοιχεί στο προφίλ τους στο μελισσοκομικό μητρώο.
Ούτε στο εργαστήριο
Πέρα από την αδυναμία ιχνηλάτησης, ίσως το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι ότι συχνά όταν ένα ελληνοποιημένο μέλι φτάσει στο εργαστήριο του ΕΦΕΤ ή του Γενικού Χημείου του Κράτους, παρότι υπάρχουν οι επιστημονικές μέθοδοι για ανάλυση, δεν μπορεί να πιστοποιηθεί αν πράγματι είναι ελληνικό. Ο λόγος είναι πως δεν έχουν ταυτοποιηθεί τα ποιοτικά χαρακτηριστικά οκτώ σημαντικών κατηγοριών μελιού – ανάμεσά τους και αυτό της βελανιδιάς.
Η ομάδα του Ανδρέα Θρασυβούλου, με ευρωπαϊκά και εθνικά κονδύλια, κατάφερε το 2021, κατόπιν τριετούς έρευνα, να ταυτοποιήσει τέσσερις νέες κατηγορίες μελιού (βελανιδιάς, παλιουριού, κουμαριάς και πολυκόμπου). Οπως επισημαίνει ο ίδιος, η διαδικασία ώστε να ενταχθούν επισήμως στον εθνικό Κώδικα Τροφίμων και Ποτών δεν έχει ακόμη προχωρήσει. Στην επίσημη λίστα του κράτους παραμένουν μόνο οι οκτώ κατηγορίες μελιού που είχαν καταχωρισθεί το 2004 (και τότε από τη δική του ομάδα). «Η νοθεία όμως προηγείται της νομοθεσίας», προειδοποιεί ο Θρασυβούλου. «Δεν έχουν επικαιροποιηθεί έκτοτε τα χαρακτηριστικά, με αποτέλεσμα οι αναλύσεις ακόμη και για τις καταχωρισμένες κατηγορίες να μη βγάζουν σωστά αποτελέσματα».
Από το υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης επιβεβαιώνουν ότι η σωστή καταχώριση των κατηγοριών είναι απολύτως απαραίτητη για την καταπολέμηση της νοθείας. «Είχαν γίνει αποσπασματικά κάποιες προσπάθειες στο παρελθόν, αλλά τώρα θα γίνει κάτι οργανωμένα και κεντρικά», δηλώνουν. Μιλούν για μια δράση που περιλαμβάνει το πρόγραμμα για την περίοδο 2023-2027. Παρά την ήδη μεγάλη καθυστέρηση εκτιμούν ότι θα ενεργοποιηθεί έως το τέλος του χρόνου. Υπολογίζουν ότι θα ολοκληρωθεί η διαδικασία σε δυόμισι χρόνια.
Κάν’ το όπως η Νέα Ζηλανδία
Ο Θρασυβούλου έχει πλέον συνταξιοδοτηθεί, αλλά παραμένει ενεργός στην ελληνική και στην ευρωπαϊκή ομοσπονδία μελισσοκόμων. «Εχω κουραστεί να πιέζω την πολιτεία για λύσεις. Είναι θέμα βούλησης και όλα κινούνται αργά σε υποστελεχωμένες υπηρεσίες, την ώρα που η νοθεία “τρέχει” σε μια αγορά δισεκατομμυρίων», λέει. Σήμερα στρέφεται κυρίως στον καταναλωτή, θέλοντας να τον ενημερώσει για τους κινδύνους του νοθευμένου μελιού, αλλά και για τις θεραπευτικές ιδιότητες του δικού μας μελιού. Σε έρευνές του έχει διαπιστώσει πως είναι ανώτερο από το διάσημο και πανάκριβο μανούκα της Νέας Ζηλανδίας.
«Μια σημαντική δράση θα ήταν να χρησιμοποιηθούν τα ελληνικά μέλια σε κλινικές μελέτες, ώστε να φανεί η ποιότητά τους. Αυτό κάνουν συστηματικά με το Μανούκα», σημειώνει. Από το υπουργείο αναφέρουν πως σύντομα θα ανοίξει πρόγραμμα, με στόχο να δώσουν στις νέες κατηγορίες μελιών τη δυνατότητα να χρησιμοποιούν ισχυρισμούς υγείας και διατροφής.
Ο Λεονταράκης από την ομοσπονδία κατανοεί πως αυτές οι εξαγγελίες είναι σημαντικές, αλλά δεν είναι πλέον αισιόδοξος. «Μέχρι να γίνουν όλα αυτά, η κλιματική κρίση και η νοθεία θα πιέζουν τον κλάδο στα όριά του. Δεν ξέρω πόσοι από εμάς θα αντέξουμε», καταλήγει. Πράγματι, ο Θωμάς Γκότζας από τα βουνά της Θεσσαλίας δηλώνει απογοητευμένος από τις συνεχείς προκλήσεις. «Τον τελευταίο καιρό σκέφτομαι σοβαρά να τα παρατήσω και να επιστρέψω στην Αγγλία», λέει στην «Κ».
