Από τις 20 μέχρι τις 23 Σεπτεμβρίου στο Πάρκο Εθνικής Συμφιλίωσης, του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων, στον Γράμμο, θα φιλοξενηθεί για δεύτερη συνεχή χρονιά το 2ο Φθινοπωρινό Σχολείο του Τμήματος Ιστορίας-Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών. Καθηγητές και φοιτητές μαζί με ανθρώπους του ιατρικού, πολιτικού και δημοσιογραφικού χώρου, τοπικούς ιστορικούς και επιμελητές μουσείων θα επισκεφτούν μνημεία και θα προσεγγίσουν το δίπολο «Τραύμα και Ιστορική Μνήμη», όπως είναι ο φετινός τίτλος.
Η τραυματική μνήμη του ελληνικού εμφυλίου πολέμου (1946-1949) είναι ένα ζήτημα που απασχολεί τη συλλογική και ατομική συνείδηση των Ελλήνων, καθώς έχει αφήσει βαθιές πληγές, που παραμένουν ενεργές έως και σήμερα. Ο πόλεμος, που υπήρξε αποτέλεσμα της έντονης πολιτικής και ιδεολογικής πόλωσης, δημιούργησε αμέτρητες καταστροφές και ανθρώπινα τραύματα τα οποία συνεχίζουν να αναβιώνουν μέσα από την κοινωνική και προσωπική μνήμη. Η τραυματική μνήμη του εμφυλίου πολέμου συνδέεται με τις βιωματικές εμπειρίες του φόβου, του πόνου, της απώλειας και της εκδίκασης του «άλλου». Οι άνθρωποι που υπήρξαν άμεσα θύματα του πολέμου –είτε ως στρατιώτες είτε ως πολίτες– έφεραν μαζί τους τις αναμνήσεις της βίας, της εκδίωξης, της απώλειας συγγενών και φίλων, αλλά και της αβεβαιότητας για το μέλλον τους. Αυτή η μνήμη δεν ήταν ποτέ απλώς μια «παθητική» ανάκληση του παρελθόντος, αλλά αποτέλεσε ένα φορτίο που επηρεάζει τη συμπεριφορά και την αντίληψή τους για τον κόσμο γύρω τους.
Ο Εμφύλιος, από τη στιγμή που ξέσπασε, δημιούργησε διχασμούς που δεν έσβησαν με την αποκατάσταση της ειρήνης. Η εθνική ενότητα που ακολούθησε τη λήξη των εχθροπραξιών δεν είχε ως αποτέλεσμα την κοινωνική συμφιλίωση. Αντίθετα, οι τραυματικές μνήμες αποθήκευσαν ανοιχτές πληγές που εξακολούθησαν να πονούν για δεκαετίες. Ο φόβος της «εκδίκησης» και η ανάγκη για δικαίωση καθόρισαν τη συμπεριφορά των μελών της κοινωνίας, που βίωναν την επαναλαμβανόμενη αίσθηση του τραύματος και της απώλειας. Από τη δεκαετία του 1950 και μετά οι διαφορετικές ερμηνείες του Εμφυλίου από τις εκάστοτε κυβερνήσεις και τα πολιτικά κόμματα, η συστηματική καταπίεση των αφηγήσεων των «χαμένων πλευρών» και η πολιτική αποσιώπησης του πόνου των ατόμων που ανήκαν στο στρατόπεδο των ηττημένων συνέτειναν στην απομόνωση της τραυματικής μνήμης. Παράλληλα, η σιωπή γύρω από τις ψυχικές και κοινωνικές συνέπειες του πολέμου άφησε τις τραυματικές εμπειρίες χωρίς μια συλλογική επεξεργασία, ενώ η αίσθηση της αδικίας διατηρήθηκε ζωντανή.
Η σύγχρονη κοινωνία αντιμετωπίζει τις τραυματικές συνέπειες του Εμφυλίου και μέσω της μνήμης, η οποία πολλές φορές επανέρχεται με τη μορφή προσωπικών και συλλογικών αφηγήσεων. Στο πέρασμα του χρόνου, αυτές οι μνήμες παραμένουν ζωντανές, επηρεάζοντας την ταυτότητα των οικογενειών και των περιοχών που υπήρξαν το επίκεντρο της σύγκρουσης. Η επανεξέταση της τραυματικής μνήμης, αν και δυσκολεύει, θεωρείται σήμερα σημαντική για την κατανόηση της κοινωνικής αποκατάστασης και της συναισθηματικής θεραπείας των επόμενων γενεών. Η σχέση της τραυματικής μνήμης με τον ελληνικό Εμφύλιο είναι, έτσι, μια υπόθεση που δεν έχει ολοκληρωθεί ούτε στην προσωπική ούτε στην εθνική διάσταση. Η μνήμη του Εμφυλίου παραμένει τραυματική ακριβώς γιατί η κοινωνία δεν κατάφερε να επεξεργαστεί και να συμφιλιώσει τις αντιφάσεις και τα δεινά που προκάλεσε, αφήνοντας τις πληγές του παρελθόντος ανοιχτές.
*Ο Χρήστος Μεράντζας είναι καθηγητής Ιστορίας των Πολιτισμών στο Πανεπιστήμιο Πατρών και επιστημονικός υπεύθυνος του Φθινοπωρινού Σχολείου.
** Η Κωνσταντίνα Δ. Καρακώστα είναι επίκουρη καθηγήτρια Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών.
