Του Απόστολου Λακασά
Μέσα στον κόσμο του Διαδικτύου, στον οποίο οι ειδήσεις συνοδεύονται από τα σχόλια και τις ερμηνείες των χρηστών, είναι πολύ εύκολο κάποιος να χαθεί, και αντί να μάθει τι πραγματικά συνέβη, να διαβάσει πώς ερμηνεύει κάθε χρήστης αυτό που συνέβη. Ετσι, πέφτει θύμα παραπληροφόρησης. Υπάρχουν «κλειδιά» που μας επιτρέπουν να διακρίνουμε το αληθινό από το ψεύτικο; Προφανώς από τις πιο ευάλωτες ομάδες είναι τα παιδιά, που δεν έχουν αποκτήσει την κριτική ικανότητα και εμπειρία να διακρίνουν την παραπληροφόρηση.
Το υπουργείο Παιδείας θα οργανώσει μέσα στο επόμενο σχολικό έτος πρόγραμμα ειδησεογραφικής παιδείας για τους μαθητές γυμνασίων και λυκείων, με τίτλο «Καλλιεργώντας Κριτικούς Αναγνώστες». Ο στόχος του προγράμματος είναι οι μαθητές να αναπτύξουν κριτική σκέψη, τέτοια που να μπορούν να επιβιώνουν στον βομβαρδισμό δικτύωσης που δέχονται καθημερινά στο κινητό τους τηλέφωνο.
Και είναι σημαντικό οι μαθητές να αποκτήσουν «ανοσία» στην παραπληροφόρηση. Η έκθεση «Fakeless» που παρουσιάστηκε στο Ιδρυμα Ευγενίδου, εξηγούσε πώς αντιδρά ο εγκέφαλός μας στην παραπληροφόρηση. Κύριο όργανο είναι η αμυγδαλή του εγκεφάλου, ένα σύμπλεγμα πυρήνων στον κροταφικό λοβό του φλοιού, που ενεργοποιείται με την παρουσία δυνητικά απειλητικών πληροφοριών ή την εμφάνιση αρνητικών συναισθημάτων. Οταν οι ειδήσεις χρησιμοποιούν εικόνες ή γλώσσα που σχετίζονται με τον κίνδυνο, η αμυγδαλή διεγείρει τη σκέψη μας και τη θέτει σε μία γρήγορη, διαισθητική λειτουργία. Σε μια τέτοια κατάσταση, πιστεύουμε εύκολα στις ψευδείς ειδήσεις. Η αμυγδαλή ενεργοποιείται, επίσης, όταν υπερασπιζόμαστε δηλώσεις στις οποίες πιστεύουμε ειλικρινά, παρά τα ακλόνητα αντεπιχειρήματα. Σύμφωνα με τους μελετητές της έκθεσης –δημιουργήθηκε από το Goethe-Institut και τον οργανισμό Kunsht (Ουκρανία)–, «ο ψηφιακός μετασχηματισμός προκαλεί αλλαγές στην κατανάλωση και την παραγωγή των μέσων επικοινωνίας. Υπό αυτήν την έννοια, πρέπει να αλλάξουμε και τον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε για την πληροφόρηση».
Στόχος του υπουργείου είναι να δώσει στα παιδιά εφόδια ώστε να μην πέφτουν θύματα παραπληροφόρησης.
Το πιλοτικό πρόγραμμα του υπ. Παιδείας, όπως αναφέρουν οι σχεδιαστές του, «επιδιώκει να ενισχύσει την ικανότητά τους να αξιοποιούν και να κατανοούν το ψηφιακό και ειδησεογραφικό περιεχόμενο, να αντιλαμβάνονται τη λειτουργία και τη δεοντολογία των μέσων ενημέρωσης και ειδικά των σύγχρονων ψηφιακών μέσων». Οπως ανέφερε στην «Κ» αρμόδιο στέλεχος του υπουργείου Παιδείας, «οι μαθητές πρέπει να μάθουν να χρησιμοποιούν την τεχνητή νοημοσύνη για να “τσιμπάνε” τα λάθη και να διακρίνουν τα “τέρατα” του Διαδικτύου».
Κρίσιμο ρόλο έχουν φυσικά τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Εκεί υπάρχουν τα bots και τα trolls, κυκλοφορούν ψεύτικες φωτογραφίες και βίντεο. Επίσης, τα κινητά τηλέφωνα έχουν σχεδιαστεί για να τραβούν συνεχώς την προσοχή των κατόχων τους (π.χ. διευκολύνουν το διαρκές σκρολάρισμα, ενώ κάνουν τα πάντα να μοιάζουν επείγοντα).
Παράλληλα, το πρόγραμμα θα αναδείξει τη σημασία της δημοσιογραφίας ως δημόσιου αγαθού και τον ρόλο της εκπαίδευσης στη διαμόρφωση μιας νέας γενιάς που διαθέτει γνώσεις, δεξιότητες και κριτική ικανότητα για να κατανοεί τον κόσμο της ενημέρωσης. Για τον λόγο αυτό θα οργανωθούν διαδραστικά εργαστήρια στα σχολεία, θα υπάρξει συνεργασία με ΜΜΕ, πανεπιστήμια και δημοσιογραφικές ενώσεις, ενώ στο τέλος θα οργανωθεί ένα επιστημονικό συνέδριο με τη συμμετοχή των μαθητών και των εκπαιδευτικών που μετείχαν στο πρόγραμμα. Να σημειωθεί, επίσης, ότι θα γίνουν εκπαιδευτικά σεμινάρια σε γονείς και εκπαιδευτικούς.
Το πρόγραμμα θα εφαρμοστεί το επόμενο σχολικό έτος σε 30 σχολεία (ενδεικτικά σε Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Ηράκλειο, Λάρισα, Χανιά, Πάτρα) και θα ενταχθεί στις ώρες της Ευέλικτης Ζώνης, όπου αναπτύσσονται διάφορα προγράμματα που ενημερώνουν τους μαθητές για σύγχρονα θέματα. Στόχος είναι το πρόγραμμα, μετά την πιλοτική υλοποίησή του, να εφαρμοστεί σε όλα τα γυμνάσια και λύκεια της χώρας.
Οταν ο Πάπας Φραγκίσκος φόρεσε Balenciaga
Της Ηλιάνας Μάγρα
Ξεκινάει συνήθως με μια ανάρτηση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Μια φωτογραφία στο Facebook, ένα βίντεο στο TikTok, λίγα λόγια στο X. Δεν είναι ότι δεν υπήρχαν ψευδείς ειδήσεις πριν από την εποχή των social media – η παραπληροφόρηση και η προπαγάνδα ανέκαθεν αποτελούσαν σημαντικά όπλα. Πλέον, όμως, οι ψευδείς ειδήσεις διαδίδονται πιο εύκολα και πιο γρήγορα, ενώ χάρη στην εξέλιξη της τεχνολογίας, και ειδικά της τεχνητής νοημοσύνης, δύσκολα μπορεί κανείς να διακρίνει αν μια φωτογραφία ή ένα βίντεο είναι πλαστά, όπως στην περίπτωση των deepfakes. Για τους εφήβους, που τις περισσότερες ώρες της ημέρας είναι «δικτυωμένοι», μαθήματα σωστής χρήσης των social media και εκπαιδευτικά σεμινάρια γύρω από εργαλεία αναγνώρισης ψευδών ειδήσεων είναι απολύτως απαραίτητα. Αλλωστε, αφότου μια ψευδής είδηση κυκλοφορήσει, η διάδοσή της μπορεί να είναι ανεξέλεγκτη. Τα παραδείγματα τέτοιων ειδήσεων που έγιναν viral είναι αμέτρητα. Κατά την περίοδο της πανδημίας, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό η γραμμή μεταξύ των θεωριών συνωμοσίας και των fake news ήταν πολύ λεπτή. Από τις πιο διαδεδομένες ψευδείς ειδήσεις ήταν ότι ο ιός μεταδιδόταν μέσω των δικτύων 5G, μύθος ο οποίος έλαβε τόσο εκτεταμένες διαστάσεις, που ειδικοί παγκοσμίως, αλλά και η ελληνική κυβέρνηση, χρειάστηκε να τον καταρρίψουν επανειλημμένως. Από την αρχή των πολέμων τόσο στην Ουκρανία όσο και στη Γάζα, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης βρίθουν fake news. Από βίντεο στο TikTok που ισχυριζόταν ότι η Ρωσία είχε επιτεθεί στο Ισραήλ τον Οκτώβριο του 2023 μέχρι μια συντονισμένη fake news καμπάνια της Ρωσίας στο TikTok που στόχευε στην υπονόμευση Ουκρανών πολιτικών.
Αλλά, συχνά, μια ψευδής είδηση φτάνει να αναπαράγεται από τα πιο ισχυρά πρόσωπα. Κατά τη διάρκεια του τηλεοπτικού ντιμπέιτ του με την Κάμαλα Χάρις τον Σεπτέμβριο του 2024, ο τότε υποψήφιος πρόεδρος των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ ανέφερε ότι μετανάστες στο Οχάιο τρώνε τα κατοικίδια των κατοίκων της πόλης Σπρίνγκφιλντ. Ο ισχυρισμός του ήταν αποτέλεσμα μιας εν τέλει ανυπόστατης φήμης που είχε ξεκινήσει από ανάρτηση στο Facebook.
Στην Ελλάδα συμβαίνει τα fake news, εκτός από συνωμοσιολογικό, να έχουν και χαρακτήρα εθνικού φρονήματος, όπως μια φωτογραφία που υποτίθεται ότι απεικόνιζε δύτες να κρατούν την ελληνική σημαία στη θάλασσα, στο Καστελλόριζο. Στην πραγματικότητα, η φωτογραφία είχε τραβηχτεί στη Βουλιαγμένη. Αλλες φορές, τα fake news είναι πιο άκακα, όπως όταν κυκλοφόρησε μια εικόνα φτιαγμένη με ΑΙ που απεικόνιζε τον Πάπα Φραγκίσκο να φοράει ένα λευκό μπουφάν Balenciaga.
