«Πάει, τέλειωσαν οι καλημέρες με τους γείτονες, τώρα μιλάμε με εξώδικα». Η Βανέσσα Παπαϊωάννου είχε επιλέξει το Πολύγωνο για την αίσθηση «γειτονιάς» που απέπνεε όταν μετακόμισε εκεί, λίγο μετά τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Τώρα ετοιμάζεται να πουλήσει το διαμέρισμα που αρχικά νοίκιαζε και αργότερα αγόρασε, πεπεισμένη για την επιλογή της. «Κάτι δεν πάει καλά ξαφνικά στην Αθήνα», λέει, ξεφυσώντας τον ατμό από το ηλεκτρονικό της τσιγάρο. «Το βλέπεις στους δρόμους, αλλά εγώ το βλέπω στην πολυκατοικία μου». Πού ψάχνει τώρα το νέο της σπίτι; «Κάπου όπου ο κόσμος δεν θα αλλάζει τα σπίτια σαν τα πουκάμισα και δεν θα έχει Airbnb».
Ταξική επιμειξία
Αν υπήρξε κάτι θετικό στη σαρωτική επικράτηση της αντιπαροχής που το αναγνωρίζουν ακόμη και οι πιο σφοδροί πολέμιοι της μεταπολεμικής μεταμόρφωσης της ελληνικής πόλης, αυτό ήταν ο διαταξικός χαρακτήρας της αθηναϊκής πολυκατοικίας που τους χωρούσε όλους: χαμηλόμισθους, μικροεπαγγελματίες, δημοσίους υπαλλήλους, αλλά και καθηγητές πανεπιστημίου, γιατρούς και δικηγόρους στους υψηλότερους, προνομιακούς ορόφους. Σε συνδυασμό με την επιμειξία χρήσεων, καθώς πλήθος εμπορικών δραστηριοτήτων, ζωτικών για τη λειτουργία της γειτονιάς, εγκαταστάθηκε στα ισόγεια των νέων μεγάρων, η Αθήνα (και εν γένει η ελληνική πόλη) γλίτωσε χάρη στην κατασυκοφαντημένη πολυκατοικία από φαινόμενα κοινωνικής απομόνωσης και έντονων ταξικών διαχωρισμών.
Μήπως αυτή η ιδιαίτερη (και μάλλον υποτιμημένη) κοινωνική ποιότητα κινδυνεύει στην εποχή της τουριστικής άνθησης, της στεγαστικής κρίσης και των ψηφιακών νομάδων; Μήπως οι γειτονιές μας αλλάζουν μαζί με τις πόλεις μας; «Οταν πρωτοήρθαμε», θυμάται η κοινωνική λειτουργός Βανέσσα Παπαϊωάννου, «γνωρίζαμε πάνω-κάτω τους ανθρώπους που έμεναν στην πολυκατοικία. Προφανώς δεν ήμασταν με όλους φίλοι, αλλά πάντως χαιρετούσαμε ο ένας τον άλλο, υπήρχε μια κοινή συνισταμένη ευγένειας, καλών τρόπων και αμοιβαίας διάθεσης συνεννόησης. Σταδιακά αυτό άρχισε να αλλάζει». Πότε και γιατί, τη ρωτάμε. «Λίγο πριν από την πανδημία παρατηρήσαμε μεγαλύτερη ροή νέων ενοικιαστών που μίσθωναν διαμερίσματα για μικρότερο διάστημα, λόγω κυρίως της ανόδου των τιμών στα ενοίκια. Επίσης, παλιοί ιδιοκτήτες πουλούσαν και έφευγαν. Μέσα σε διάστημα δύο-τριών ετών η πολυκατοικία έχασε το οικογενειακό της κλίμα. Ταυτόχρονα αυξήθηκε η καχυποψία για τον διπλανό και πράγματα αυτονόητα, όπως ο σεβασμός στις ώρες κοινής ησυχίας κι ένα μίνιμουμ ευγένειας, έπαψαν να είναι τόσο αυτονόητα. Κυρίως εγκαθιδρύθηκε μια οριακά πολεμική ατμόσφαιρα που είχε να κάνει με τη νέα ανθρωπογεωγραφία της ευρύτερης γειτονιάς. Παλιότερα, αν έψαχνες λίγο, έβρισκες κοινές καταγωγές, ίσως και μακρινές συγγένειες, κοινές πολιτισμικές αναφορές. Τώρα το πουλόβερ έχει ξηλωθεί, αν έχεις τα χρήματα νοικιάζεις ή αγοράζεις, δεν υπάρχει άλλος συνδετικός κρίκος με τους διπλανούς σου». Παράλληλα η ίδια η γειτονιά άρχισε να χάνει τα σημεία αναφοράς της, γεγονός μείζονος σημασίας για τη Βανέσσα. «Το καφενείο έγινε καφετέρια, το μπακάλικο σούπερ μάρκετ, ο φούρνος έκλεισε, όσα μας έκαναν “γειτονιά” απονευρώθηκαν, με αποτέλεσμα να απονευρωθούν και οι μεταξύ μας σχέσεις».
Νέα ανθρωπογεωγραφία
Τις βασικές ρωγμές στην παραδοσιακή αθηναϊκή γειτονιά, οι οποίες μας έφεραν ώς εδώ επισημαίνει ο ομότιμος καθηγητής Κοινωνικής Γεωγραφίας στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Θωμάς Μαλούτας. «Σε πρώτη φάση έχουμε τη δεκαετία του ’70 τις μαζικές μετακινήσεις μεσοαστικών στρωμάτων από τις κεντρικές συνοικίες της πόλης προς τα προάστια. Ακολουθεί από το 1990 και μετά το μεταναστευτικό ρεύμα κυρίως από την Αλβανία, που αλλάζει εκ νέου τις πληθυσμιακές ισορροπίες και, τέλος, έχουμε τη μεγάλη οικονομική κρίση του 2010, που λειτουργεί ως άτυπος επιταχυντής στην αθηναϊκή ανθρωπογεωγραφία». Πώς συνδέεται η κρίση με την εμπειρία της γειτονιάς; «Στην κρίση δεν παρατηρείται μαζική απώλεια περιουσίας επειδή δεν υπάρχει ζήτηση, η αγορά κατοικίας καταρρέει. Αυτό αλλάζει σταδιακά και όσο φτάνουμε στην ολοκλήρωση του κύκλου της κρίσης, αποκτά επιθετικά χαρακτηριστικά. Από το 2017 και έπειτα η ζήτηση αυξάνεται εντυπωσιακά, ενώ η Αθήνα μπαίνει στον ευρωπαϊκό τουριστικό χάρτη ως αυτόνομος προορισμός, που σημαίνει ότι υπάρχει σημαντικό επενδυτικό ενδιαφέρον και από το εξωτερικό. Ετσι, σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα η ακίνητη περιουσία γίνεται ξαφνικά επενδυτικό προϊόν. Η επίδραση δεν είναι ομοιόμορφη, αλλά αφορά κυρίως τις περιοχές που επηρεάζονται από το τουριστικό boom της πόλης. Εκεί δεν αλλάζουν χέρια μόνο σπίτια και διαμερίσματα, αλλά και όλο το πλέγμα υπηρεσιών της γειτονιάς, που τώρα στρέφεται στην ικανοποίηση του νέου ανθρωπολογικού μείγματος».
«Μέσα σε διάστημα δύο-τριών ετών η πολυκατοικία έχασε το οικογενειακό της κλίμα. Ταυτόχρονα αυξήθηκε η καχυποψία για τον διπλανό και πράγματα αυτονόητα, όπως ο σεβασμός τις ώρες κοινής ησυχίας και ένα μίνιμουμ ευγένειας, έπαψαν να είναι τόσο αυτονόητα». -Βανέσσα Παπαϊωάννου, Πολύγωνο
Δεν είναι όλες οι εμπειρίες γειτνίασης αρνητικές στην Αθήνα του 2025. Προχωρώντας την έρευνά μας, πέσαμε σε πολλές περιπτώσεις γειτόνων με κοινά γκρουπ στο WhatsApp ή στο Viber, όπου δεν συζητούνται μόνο παντελώς πρακτικά θέματα, αλλά λαμβάνονται πρωτοβουλίες κοινωνικοποίησης και στον πραγματικό κόσμο. Ο αρχιτέκτονας Σταύρος Μαρτίνος μεταφέρει την εμπειρία του από τους «συγκατοίκους» του σε πολυκατοικία της Φωκίωνος Νέγρη. «Οσοι είμαστε κοντά ηλικιακά, έχουμε γνωριστεί και έχουμε γίνει φίλοι. Δεν ξέρω, μπορεί να είμαστε η εξαίρεση», λέει στην «Κ». Ο ίδιος αποδίδει τo γεγονός στην αστική κληρονομιά της Κυψέλης, αλλά και στα ιδιαίτερα πολεοδομικά χαρακτηριστικά της Φωκίωνος Νέγρη που ευνοούν την ορατότητα και την επικοινωνία. «Νομίζω έχει να κάνει με την πυκνότητα. Οι άνθρωποι μαθαίνουν να συνυπάρχουν, είτε είναι μετανάστες από τα Βαλκάνια είτε από την ελληνική επαρχία μετά τον Εμφύλιο. Επίσης, για πολλές δεκαετίες η Κυψέλη (και η Πατησίων) ήταν η ραχοκοκαλιά των μεσαίων στρωμάτων στην Αθήνα, όπου μπορούσαν να κουμπώσουν στην ίδια πολυκατοκκία εφοπλιστές και μικροαστοί. Υπάρχει μια κλίμακα σε επίπεδο δρόμου με μικρά, τοπικά καταστήματα και όχι πιλοτές και η Φωκίωνος Νέγρη λειτουργεί σαν “θέατρο”, που επιτρέπει μια αμοιβαία ορατότητα, ενώ ταυτόχρονα επιτρέπει στα παιδιά της γειτονιάς να παίξουν. Σε πόσες περιοχές της Αθήνας μπορείς να το βρεις αυτό;».
Πράξη αντίστασης
Περιέργως και στα όρια Θησείου και Ανω Πετραλώνων, εκεί όπου ο ήχος που κάνουν τα ροδάκια από τις βαλίτσες των τακτικών «θαμώνων» των Airbnb της γειτονιάς δεν είναι καθόλου άγνωστος, μας λέει η Γαβριέλλα Τριανταφύλλη, διευθύντρια Προγραμματισμού και Παραγωγής του Κέντρου Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος. «Εχω την τύχη να μένω σε έναν δρόμο με χαμηλές μονοκατοικίες, όπως φαντάζομαι ήταν όλο το Θησείο και τα Ανω Πετράλωνα πριν από το 1960. Και την ακόμη μεγαλύτερη τύχη απέναντί μου να ζουν άνθρωποι που με τα χρόνια λογίζω ως φίλους και φίλες, όχι απλώς ως γείτονες. Ατομα με τα οποία επικοινωνούμε όχι μόνο για να ζητήσουμε ένα λεμόνι ή ένα κρεμμύδι –αν και γίνεται κι αυτό– αλλά και για να ρωτήσουμε αν θέλουν κάτι από το βιβλιοπωλείο, να τους ψωνίσουμε κάτι από το κέντρο ή για να ταΐσουν τη γάτα ένα Σαββατοκύριακο». Οπως τονίζει η Γαβριέλλα, η καλή γειτονία δεν είναι αυτονόητη. «Είναι αποτέλεσμα μικρών χειρονομιών, της διάθεσης να δώσεις και να δεχθείς. Και μέσα σε μια πόλη που αλλάζει με τόσο βίαιο ρυθμό, αυτό είναι σχεδόν μια πράξη αντίστασης».
Κίνδυνος απομόνωσης
Τα ευρήματα, πάντως, πρόσφατων, σοβαρών ερευνών δικαιώνουν περισσότερο τις ανησυχίες της Βανέσσας και συμβαδίζουν λιγότερο με τις θετικές εμπειρίες του Σταύρου και της Γαβριέλλας. Σε μία από τις πιο θεαματικές μεταβολές (προς το χειρότερο) στη φετινή έρευνα της World Values Survey για την Ελλάδα (διαΝΕΟσις, ΕΚΚΕ, MRB), η εμπιστοσύνη των Ελλήνων στους γείτονες πέφτει στο 46,6% – έναντι 61,5% το 2017. Το αντίστοιχο ποσοστό στη Μεγάλη Βρετανία είναι 84% και στις ΗΠΑ 72%. Η δικηγόρος και πρώην δημοτική σύμβουλος Αθηναίων Μελίνα Δασκαλάκη καταπιάνεται συστηματικά τα τελευταία χρόνια με θέματα κοινωνικής απομόνωσης.
Η καλή γειτονία δεν είναι αυτονόητη. «Είναι αποτέλεσμα μικρών χειρονομιών, της διάθεσης να δώσεις και να δεχθείς. Και μέσα σε μια πόλη που αλλάζει με τόσο βίαιο ρυθμό, αυτό είναι σχεδόν μια πράξη αντίστασης». -Γαβριέλλα Τριανταφύλλη, Ανω Πετράλωνα
Για την ίδια, η γειτονιά είναι το επόμενο «πεδίο μάχης»: εκεί γεννιούνται η κοινωνική απομόνωση και η μοναξιά και εκεί μπορεί και να καταπολεμηθούν. «Στην αρχή ήταν η οικογένεια: έχουν αυξηθεί οι άνθρωποι που ζουν μόνοι τους, που δεν παντρεύονται, που δεν κάνουν οικογένεια. Διεκδικήσαμε επιλογές ζωής και αυτοπροσδιορισμού και πολύ καλά κάναμε. Την ίδια στιγμή, όμως, χάσαμε τα κοινωνικά δίκτυα, που μπορεί να σου επέβαλλαν κώδικες συμπεριφοράς αλλά ήταν εκεί για πολλούς από εμάς. Οι πολυμελείς οικογένειες με τα ενίοτε καταπιεστικά τελετουργικά επικοινωνίας (γιορτές, κυριακάτικα τραπέζια κ.λπ.) επιτελούσαν μια λειτουργία. Το ίδιο και τα καφενεία για τους άντρες ή μια σειρά καθημερινών δραστηριοτήτων για τις γυναίκες».
Σήμερα, συνεχίζει η κ. Δασκαλάκη, σε συνθήκες πολύ υψηλότερης κινητικότητας πληθυσμού, οι γειτονιές αντανακλούν ένα υπαρκτό κενό σύνδεσης, που αφορά όλο και περισσότερες κοινωνικές ομάδες, πέρα από τους ηλικιωμένους που κάποτε ήταν η κατεξοχήν ευάλωτη ομάδα. Και φαίνεται ότι πλήττει με ιδιαίτερη ένταση τους άνδρες, νεότερους και μεσήλικες. Η ίδια πιστεύει ότι είμαστε μπροστά σε μια νέα συνθήκη ζωής και χρειάζεται να κάνουμε αλλαγές. «Απαιτούνται προσαρμογές και διαθέτουμε εργαλεία που πρέπει να χρησιμοποιήσουμε. Οι λέσχες φιλίας σε τοπικό επίπεδο, ο τρόπος που σχεδιάζουμε τους δημόσιους χώρους μας, η ενίσχυση του εθελοντισμού, ένας λιγότερο ατομικιστικός τρόπος διάθεσης του ελεύθερου χρόνου μας, είναι μερικά από αυτά». Διαφορετικά, η κοινωνική απομόνωση και η μοναξιά θα διαβρώνουν την κοινωνική μας συνοχή, θα επηρεάζουν σημαντικά την ψυχική αλλά και τη γενικότερη υγεία μας, ενώ δεν πρέπει να υποτιμάμε τα ευρήματα αξιόπιστων ερευνών που δείχνουν ότι φαινόμενα κοινωνικής απόσυρσης και μοναξιάς σε συνθήκες μητροπολιτικού κατακερματισμού συνδέονται με μειωμένη πολιτική συμμετοχή, χειρότερους οικονομικούς δείκτες, τη διάδοση ακραίων λαϊκιστικών απόψεων αλλά και θεωριών συνωμοσίας. Το θέμα, μάλλον, είναι σοβαρότερο από το ποιος θα ποτίσει τα λουλούδια στις διακοπές.
