Η Ξανθή Καπέτη παίρνει από το χέρι την 8χρονη Νικολέτα και πηγαίνουν μαζί να επιτηρήσουν το δημοτικό σχολείο του χωριού. Το μικρό κορίτσι ανεβαίνει τρέχοντας τα σκαλιά και ξαπλώνει πάνω στο θρανίο του, όπου έχει κολλημένο έναν πίνακα με τα γράμματα της αλφαβήτας. Στην αίθουσα υπάρχουν τέσσερα θρανία, βαλμένα το ένα δίπλα στο άλλο, ώστε να σχηματίζουν ημικύκλιο. Η μαθήτρια σπεύδει να μου εξηγήσει πως πέρυσι στην τάξη ήταν τέσσερις μαθητές, διαφορετικών ηλικιών. «Οταν κάνει η δασκάλα μάθημα στον Μιχάλη, περιμένουμε με τον Παναγιώτη και ασχολούμαστε με κάτι άλλο. Οταν έρχεται στη Γ΄ Δημοτικού, ασχολείται με εμάς τους δύο μαζί. Αν λείπει ο Παναγιώτης ή εγώ, σε αυτόν που μένει του δίνει και από μία ζωγραφιά».
Το τελευταίο κουδούνι
Η λειτουργία του μονοθέσιου σχολείου δεν ενοχλεί διόλου τη Νικολέτα. Λατρεύει το δημοτικό της γιατί έχει διάλειμμα για μία ολόκληρη ώρα και η δασκάλα τους φέρνει πολλά παιχνίδια από τα Ιωάννινα. Αυτό που την ενοχλεί είναι πως του χρόνου ο γιος της κ. Καπέτη, που φέτος είναι Στ΄ Δημοτικού, θα πάει Γυμνάσιο και συνεπώς το σχολείο της θα κλείσει. Δεν μπορεί να λειτουργήσει με μόνο δύο παιδιά. «Αυτό είναι λίγο χάλια», λέει. Ούσα η μικρότερη της οικογένειας, με δύο μεγαλύτερα αδέλφια, είναι εξοικειωμένη με το γεγονός πως κάποια στιγμή θα έπρεπε να διανύσει μια απόσταση περίπου μισής ώρα για να φοιτήσει στο Γυμνάσιο και στο Λύκειο του Μετσόβου ή των Ιωαννίνων. Είναι ωστόσο η πρώτη στην οικογένεια που θα αναγκαστεί να το κάνει σε τόσο μικρή ηλικία.
Φέτος θα είναι η τελευταία χρονιά που θα ηχήσει το κουδούνι στο πετρόχτιστο δημοτικό σχολείο της Μηλιάς, του ορεινού χωριού περίπου 200 κατοίκων στον Δήμο Μετσόβου. Αυτό θα είναι το δεύτερο χτύπημα για τη μικρή κοινωνία, όπου είδε πρόπερσι και το νηπιαγωγείο της να αναστέλλει τη λειτουργία του. Με αυτή τη σκέψη, η πάντα αεικίνητη και πληθωρική Ξανθή Καπέτη, η 50χρονη κάτοικος που μεταξύ άλλων είναι υπεύθυνη για την καθαριότητα και την επιμέλεια του σχολείου, ανοίγει με ασυνήθιστα αργές κινήσεις μία μία τις κουρτίνες και σηκώνει από το πάτωμα τα χαρτόνια με τις εργασίες των παιδιών που ξεκόλλησαν από τους τοίχους. «Αν κλείσει το σχολείο, είναι δύσκολο για το χωριό. Ερημώνει ο τόπος». Χωρίς το σχολείο χάνονται οι γιορτές των Χριστουγέννων και του Πάσχα, στις οποίες παραδοσιακά μαζευόταν όλο το χωριό να ακούσει τα παιδάκια στο παλιό ξύλινο θεατράκι, χάνονται τα γέλια και οι παιδικές φωνές, χάνεται ακόμη και η αναζωογονητική έλευση ενός νέου ανθρώπου, που ήταν ο δάσκαλος ή η δασκάλα που εναλλασσόταν τις περισσότερες χρονιές.
Η εικόνα ενός κλειστού σχολείου σε ένα χωριό μετουσιώνει με τον πιο εμφατικό και σκληρό τρόπο την τομή δύο μεγάλων προβλημάτων: τη μείωση του πληθυσμού και την ερημοποίηση της επαρχίας. Σύμφωνα με στοιχεία του υπουργείου Παιδείας, φέτος θα βρίσκονται σε αναστολή συνολικά 714 σχολεία, 17 περισσότερα από πέρυσι. Το δίλημμα της διατήρησης ενός μονοθέσιου ή διθέσιου σχολείου σε επαρχιακά μέρη με συρρικνωμένο πληθυσμό απασχολεί πολλές ευρωπαϊκές χώρες. Η σημασία της ύπαρξής τους για την ψυχολογία των κατοίκων είναι σημαντική, ενώ έρευνα στη Σουηδία είχε δείξει πως η απουσία σχολικής μονάδας μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση πολιτικού εξτρεμισμού, καθώς χάνεται από τον τόπο το σημείο σύνδεσης με το κεντρικό κράτος και την κοινωνική πρόνοια. Στον αντίποδα, ερευνητές θέτουν το ερώτημα της κοινωνικοποίησης των μαθητών σε περιοχές με ελάχιστα παιδιά.
Για τους κατοίκους της Μηλιάς, η αναστολή λειτουργίας του δημοτικού δεν αποτέλεσε έκπληξη, παρά μάλλον το χρονικό ενός προαναγγελθέντος θανάτου, που προσέγγιζε με ταχύτητα τις τελευταίες δεκαετίες και τον οποίο βίωναν σε κάθε έκφανση της καθημερινότητάς τους.
«Ερημώνει ο τόπος» «Αν κλείσει το σχολείο, είναι δύσκολο για το χωριό. Ερημώνει ο τόπος», λέει η Ξανθή Καπέτη, κάτοικος Μηλιάς. Χωρίς το σχολείο χάνονται οι γιορτές Χριστουγέννων και Πάσχα, στις οποίες παραδοσιακά μαζευόταν όλο το χωριό να ακούσει τα παιδάκια στο ξύλινο θεατράκι…
Στον Δήμο Μετσόβου πλέον αντιστοιχεί μια γέννηση σε κάθε πέντε θανάτους. Η Ξανθή Καπέτη θυμάται πως πριν από 15 χρόνια, όταν ο μεγάλος της γιος πήγαινε στο δημοτικό, φοιτούσαν 24 μαθητές. Οπως περιγράφει η μητέρα, αυτή η κατάσταση είναι πολύ δύσκολη και για τα ίδια τα παιδιά: «Ο γιος μου, ο Γιώργος δεν έχει κάποιο άλλο παιδί στην ηλικία του. Και για τη Νικολέτα είναι δύσκολα που είναι ένα κορίτσι με δύο αγόρια. Τα παιδιά εδώ είναι πιο ντροπαλά. Δεν έχουν πολύ θάρρος». Αυτός είναι ο λόγος που η ίδια χαίρεται που του χρόνου το παιδί της θα πάει Γυμνάσιο στο Μέτσοβο. Πιστεύει πως θα τον βοηθήσει πολύ να κοινωνικοποιηθεί και να αποκτήσει καινούργιες εμπειρίες. Εξάλλου, για κάθε δραστηριότητα που κάνει, από φροντιστήριο αγγλικών μέχρι μπάσκετ, αναγκάζονται με τον σύζυγό της να πηγαινοέρχονται στα κοντινότερα αστικά κέντρα.
Αντίξοες συνθήκες
«Στην Ελλάδα δεν υπάρχει ευνοϊκό περιβάλλον για την οικογένεια και το παιδί», παρατηρεί ο Βύρων Κοτζαμάνης, καθηγητής Δημογραφίας και διευθυντής Ερευνών στο Ινστιτούτο Δημογραφικών Ερευνών και Μελετών. Οπως αναφέρει, τα νεαρά ζευγάρια κάνουν λιγότερα παιδιά απ’ ό,τι οι γονείς τους. «Αυτοί που γεννήθηκαν το ’80 δεν θα κάνουν δύο παιδιά, όπως οι γονείς τους, αλλά 1,5. Η διαφορά είναι μεγάλη». Απαριθμώντας τις αιτίες, αναφέρει πως στη χώρα μας το μεγάλωμα ενός παιδιού στοιχίζει πολύ σε σχέση με τα εισοδήματά μας. Υπάρχει ακόμη ασυμβατότητα μεταξύ εργασιακής και οικογενειακής ζωής, καθώς και έμφυλες διακρίσεις εντονότερες απ’ ό,τι σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, ενώ οι νέες γενιές νιώθουν λόγω των αλλεπάλληλων κρίσεων αβεβαιότητα για το μέλλον. Σε αυτά προστίθεται ακόμη ένας παράγοντας, ο οποίος στη χώρα μας δεν έχει ποσοτικοποιηθεί: υπάρχουν νέα ζευγάρια που απλά δεν επιθυμούν να τεκνοποιήσουν. Στην επαρχία, τα παραπάνω προβλήματα μπαίνουν σε μεγεθυντικό φακό, καθώς όπως ανέφερε ο ερευνητής, υπάρχει εσωτερική μετανάστευση, ενώ επί δεκαετίες δεν έχει εφαρμοστεί μια πολιτική περιφερειακής ανάπτυξης που θα στηρίξει την ύπαιθρο και τον πρωτογενή τομέα.
Η εξαίρεση
Περίπου μία ώρα από τη Μηλιά, μια αναπάντεχα θετική ιστορία αναδεικνύει όλα τα παραπάνω προβλήματα. Τη στιγμή που στην Ηπειρο κλείνουν 43 σχολικές μονάδες, στο Βοτονόσι, επίσης ορεινό χωριό του Δήμου Μετσόβου, θα ανοίξει τις πόρτες του το νηπιαγωγείο για δεύτερη συνεχόμενη χρονιά, φιλοξενώντας πέντε παιδιά. «Ηρθαμε από την πόλη να ζήσουμε εδώ και θέλουμε τα παιδιά μας να έχουν τα βασικά. Τι πιο βασικό από το σχολείο;», διερωτάται η Βασιλική Γκουντέβενου. Η ίδια ήρθε από τα Ιωάννινα με τον σύζυγό της για να αναλάβουν το οικογενειακό πτηνοτροφείο. Το χωριό, όπως περιέγραψε, έχει παράδοση από το 1974 στην πτηνοτροφία, τομέα στον οποίο σήμερα στηρίζονται οικονομικά 28 οικογένειες. Η επαγγελματική διέξοδος έφερε πίσω στο χωριό και ζευγάρια που ζούσαν σε αστικά κέντρα. Η κ. Γκουντέβενου, βλέποντας ότι υπάρχει πλέον δυναμικό παιδιών, έστειλε email στο υπουργείο Παιδείας ζητώντας την επαναλειτουργία του νηπιαγωγείου Βοτονοσίου που ήταν κλειστό έξι χρόνια. «Εισακουστήκαμε!». Η μεγαλύτερη ανακούφιση για την ίδια είναι πως ο μικρός της γιος πηγαίνει με τα πόδια από το σπίτι στο σχολείο και όσο αυτή εργάζεται με τον άνδρα της, βρίσκεται στην αγκαλιά ενός επαγγελματία που η ίδια εμπιστεύεται. Κάνοντάς μας μια βόλτα στο νηπιαγωγείο, μας δείχνει και τα προβλήματα. «Οι τουαλέτες είναι ακόμη έξω. Εδώ τον χειμώνα κάνει πολύ κρύο. Είναι απαράδεκτο. Φέτος πιστεύω θα τα καταφέρουμε να τις φέρουμε μέσα». Οι οικογένειες του χωριού δεν αφήνουν στην τύχη την εξέλιξη του σχολείου. Τις επόμενες ημέρες, ενόψει της λειτουργίας του, η κ. Γκουντέβενου θα οργανωθεί μαζί με τις υπόλοιπες μητέρες ώστε να πλύνουν τις κουρτίνες του σχολείου και να καθαρίσουν την αυλή.
«Το σχολείο είναι ζωή και ελπίδα, ότι ύστερα από εμάς θα υπάρχει και κάποιος άλλος που θα μπορεί να ζει αξιοπρεπώς – γιατί ζούμε αξιοπρεπώς. Τα παιδιά μας, πιστεύω, βλέποντας και εμάς θα παλέψουν να μείνουν εδώ, όσο μπορούν και αντέχουν, για να έχουν και αυτά ποιότητα ζωής».
