Ο πρόσφατος θάνατος του Παύλου Καλλιγά μας στέρησε τον σπουδαιότερο μελετητή της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας που έχει έως τώρα αναδείξει ο τόπος μας, τον σημαντικότερο σύγχρονο μελετητή του Πλωτίνου στον κόσμο και τον απαράμιλλο μεταφραστή του Πλάτωνα και πολλών άλλων συγγραφέων.
Η συμβολή του
Πέρασε όμως σχεδόν απαρατήρητος, γιατί ο Καλλιγάς απέφυγε συστηματικά τη σαγήνη της δημοσιότητας και η επιστημονική έρευνα, στην οποία αφοσιώθηκε, δεν συνδυάζεται εύκολα με τη δημόσια αναγνώριση. Η συμβολή του, όμως, στην πνευματική ζωή της χώρας ήταν καθοριστική.
Με τεράστιες γνώσεις, οικουμενική μόρφωση και ευρύτατα ενδιαφέροντα, οξυδερκής, πολύγλωσσος και πνευματώδης, ανεξάρτητος από κάθε εξωτερική πίεση και αυτοδίδακτος, ο Καλλιγάς έμοιαζε περισσότερο με τους εκκεντρικούς ερασιτέχνες διανοουμένους περασμένων εποχών παρά με τους τυποποιημένους επαγγελματίες ερευνητές του παρόντος.
Κυκλοφορούσε άνετα στον κόσμο, αλλά πάντοτε με την ελπίδα ότι θα ήταν μόνο για λίγο. Και πράγματι, αφού πήρε το πτυχίο της Νομικής, αποσύρθηκε, σαν νέος Montaigne (Μονταίνιος), στη βιβλιοθήκη του και, χωρίς καμία θεσμική ή επαγγελματική εξάρτηση, στράφηκε αποκλειστικά στη φιλοσοφία. Για σχεδόν πενήντα χρόνια, κύριο μέλημά του ήταν η έκδοση, η νεοελληνική μετάφραση και ο λεπτομερής σχολιασμός των «Εννεάδων» (έξι τόμων που καθένας τους περιέχει εννέα πραγματείες) του Πλωτίνου, του τελευταίου μεγάλου αρχαίου φιλοσόφου. Το μνημειώδες έργο του –εννέα, και αυτό, τόμων– και ειδικά το υπόμνημα, που μέρος του κυκλοφορεί ήδη στα αγγλικά, αποτελεί σταθμό στην ερμηνεία της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας.
Η δυσκολία του Πλωτίνου είναι διαβόητη. Η γλώσσα του είναι δαιδαλώδης και συχνά αλληγορική. Περιγράφει το πολύπλοκο σύστημά του, κορυφή του οποίου είναι το «Εν», η μυστηριώδης πηγή των πάντων, υπαινικτικά και με σχεδόν τηλεγραφική συντομία. Αναφέρεται σε όλη την αρχαία φιλοσοφική παράδοση, αλλά πολλά από τα κείμενα που εξετάζει έχουν χαθεί και αυτά που έχουν επιζήσει δεν τα κατονομάζει. Εχοντας εξοικειωθεί με ό,τι μας έχει μείνει από τους συγγραφείς που απασχόλησαν τον Πλωτίνο, με εξαιρετική φιλολογική δεξιοτεχνία, ερμηνευτική δεινότητα και βαθιά γνώση της ελληνικής αλλά και της σύγχρονης φιλοσοφίας, ο Καλλιγάς εξηγεί την επιχειρηματολογία του, παρουσιάζει μια συνοπτική εικόνα της αρχαίας σκέψης και συνδέει τον νεοπλατωνισμό του Πλωτίνου με τις πηγές και με τους αντιπάλους του, με τον πρώιμο χριστιανισμό και τα άλλα κινήματα που μετουσίωναν εκείνα τα χρόνια την υφή του κόσμου, διακρίνοντας στη φιλοσοφία του και την ηχώ του παρελθόντος και τις μακρινές ακόμη φωνές του μέλλοντος.
Ο Mονταίνιος ασχολήθηκε με τα κοινά πριν καταφύγει στη βιβλιοθήκη του. Ο Καλλιγάς ακολούθησε αντίστροφη διαδρομή. Από το 1990, όταν η έκδοση του Πλωτίνου είχε πάρει πια τον δρόμο της, και έως λίγο πριν από τον θάνατό του δίδαξε, με τον Βασίλη Καρασμάνη, ένα εβδομαδιαίο σεμινάριο ανοιχτό σε όλους τους ενδιαφερομένους, και όχι μόνον ακαδημαϊκούς, από το οποίο έχουν περάσει οι περισσότεροι Ελληνες μελετητές της αρχαίας φιλοσοφίας. Βάσει του πρώτου τόμου της έκδοσής του ανακηρύχθηκε διδάκτωρ του Ε.Μ. Πολυτεχνείου το 1999 και το 2000 εξελέγη επίκουρος καθηγητής του Τμήματος Ιστορίας και Φιλοσοφίας του ΕΚΠΑ, από όπου συνταξιοδοτήθηκε ως τακτικός καθηγητής το 2015, και πρωτοστάτησε στη δραστική πρόσφατη άνθηση της μελέτης της αρχαίας φιλοσοφίας στην Ελλάδα.
Πολυάσχολος, πρώην διευθυντής του Πολιτιστικού Κέντρου Δελφών και πρόεδρος της Επιτροπής Κρατικών Βραβείων Λογοτεχνικής Μετάφρασης, ο Καλλιγάς σπούδασε πιάνο με τη Ρένα Κυριακού, που ήταν θεία του, και ασχολήθηκε σοβαρά με την επανέκδοση, τη μελέτη και την εκτέλεση του μουσικού της έργου. Με τον Αυστριακό παραγωγό Mάικλ Eκερ σχεδίαζε να παρουσιάσει την «Ηλέκτρα» του Στράους με μουσική διεύθυνση του Θεόδωρου Κουρεντζή στις Μυκήνες, μια προσπάθεια που ελπίζουμε ακόμη ότι ίσως κάποτε πραγματοποιηθεί. Η κλασική μουσική ήταν η δεύτερη μεγάλη αγάπη του.
Αλλά η αρχαιότητα ήταν πάντοτε η πρώτη και η σχέση του Καλλιγά με τους αρχαίους ήταν, θα έλεγα, βιωματική. Το επιστημονικό του έργο είχε πάντοτε έναν απώτερο σκοπό. Ο Καλλιγάς αναζήτησε στο παρελθόν μια εικόνα της σωστής και αξιοθαύμαστης ανθρώπινης ζωής που το παρόν, ιδιαίτερα η σύγχρονη φιλοσοφία, δεν μπόρεσε να του δώσει. Δεν είμαι βέβαιος ότι τη βρήκε, όπως και ο Σωκράτης δεν βρήκε ποτέ τον ορισμό της αρετής που αναζητούσε. Αλλά όπως η αρετή ίσως να μη διαφέρει από την αναζήτησή της, έτσι και μια σωστή και αξιοθαύμαστη ανθρώπινη ζωή ίσως να μη διαφέρει από την επίμονη, αν και μάταιη, προσπάθεια να καταλάβουμε τη φύση της.
Εραστής της αλήθειας
Με τον θάνατό του, ο Καλλιγάς, όπως και ο πρόωρα χαμένος Ευρίων, μας αφήνει το έργο του αλλά, σε αντίθεση με τον Ευρίωνα, μας αφήνει επίσης και «το πιο τίμιο – τη μορφή του», όχι τη νεκρή νεανική οπτασία που θρηνεί ο Καβάφης, αλλά τη ζωντανή εικόνα του φίλου και επιστήμονα, που η προσήλωσή του στην αλήθεια δεν ήταν παρά μια άλλη όψη της αγάπης.
* Ο κ. Αλέξανδρος Νεχαμάς είναι καθηγητής Ανθρωπιστικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον και τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.
