Την περασμένη Τρίτη, ο πρόεδρος Τραμπ άσκησε κριτική προς το Ινστιτούτο Σμιθσόνιαν και άλλα μουσεία, σε μια ανάρτηση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. «Τα μουσεία είναι ουσιαστικά το τελευταίο εναπομείναν κομμάτι της “woke”» κουλτούρας, έγραψε.
Πολύ πριν καθιερωθεί η έννοια της “woke”, τον Απρίλιο του 1969, είχα την ευκαιρία να γνωρίσω δύο από τα κορυφαία πολιτιστικά ιδρύματα της Ουάσιγκτον: το Σμιθσόνιαν και την Εθνική Πινακοθήκη Τέχνης. Η επίσκεψη αυτή πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο μιας εκπαιδευτικής εκδρομής της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης, όπου φοιτούσα ως μεταπτυχιακός φοιτητής.
Η Γη των Ινδιάνων
Το Σμιθσόνιαν, ένα από τα μεγαλύτερα μουσεία στον κόσμο, φιλοξενεί αμέτρητα εκθέματα που καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα θεμάτων, από την επιστήμη και την ιστορία έως την τέχνη και τον πολιτισμό.
Με διαθέσιμο χρόνο μόλις δύο ωρών, επιλέξαμε το Εθνικό Μουσείο Ιστορίας και Τεχνολογίας, μέρος του Ινστιτούτου Σμιθσόνιαν. Η επίσκεψή μας ξεκίνησε με την αυθεντική αστερόεσσα σημαία που ενέπνευσε τον εθνικό ύμνο των ΗΠΑ και συνεχίστηκε με διάφορα άλλα εκθέματα, όπως το καπέλο που φορούσε ο Αβραάμ Λίνκολν τη νύχτα της δολοφονίας του.
Αυτό, όμως, που πραγματικά ξεχώρισε ήταν η ενότητα αφιερωμένη στην ιστορία των ιθαγενών Αμερικανών. Μέσα από ποικίλα εκθέματα, αναδείχθηκε η πλούσια πολιτισμική τους κληρονομιά. Ενα ειδικό τμήμα εστίαζε στις πολύπλοκες συνθήκες που συνήφθησαν μεταξύ των φυλών και της αμερικανικής κυβέρνησης, υπενθυμίζοντας τις νομικές και ηθικές μάχες που διαμόρφωσαν την ιστορία της χώρας. Εκεί αποτυπώνεται με τον πιο εύγλωττο τρόπο πως η πένα μπορεί να είναι πιο ισχυρή από το ξίφος – ή τουλάχιστον πιο αποτελεσματική στην υφαρπαγή γης και δικαιωμάτων.
Δύο ώρες δεν ήταν αρκετές για να εξερευνήσουμε τον πλούτο του μουσείου, αφήνοντάς μας με την έντονη επιθυμία να επιστρέψουμε.
Ο «Φιλόσοφος»
Η Εθνική Πινακοθήκη Τέχνης προσφέρει μια εκτενή συλλογή από πίνακες, γλυπτά και έργα τέχνης από διάφορες εποχές και στυλ. Εκεί οι επισκέπτες μπορούν να δουν έργα από καλλιτέχνες παγκόσμιας φήμης. Ανάμεσα σε Μονέ, Μανέ και Βαν Γκογκ, βρήκα τον «Φιλόσοφο» του Ρέμπραντ. Ή τουλάχιστον έτσι νόμιζα τότε!
Το 1969, έτος αφιερωμένο στον Ρέμπραντ, το κατάστημα της Πινακοθήκης είχε γεμίσει με αναμνηστικά και ρεπρονταξιόν έργων του.
Εκεί αγόρασα ένα κάδρο αντίγραφο του «Φιλοσόφου», που είχαμε θαυμάσει λίγο πριν, και ένα μικρότερο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, «Ο Αγιος Μαρτίνος και ο Επαίτης». Ξόδεψα σχεδόν όλα μου τα χρήματα. Αλλά… άξιζε!
Από τότε, έχω τον «Φιλόσοφο» στο γραφείο μου, ατάραχο και αινιγματικό, να μου κρατάει συντροφιά και να με κοιτάζει για πάνω από πέντε δεκαετίες. Μιλάει μόνο με την ένταση της ματιάς του, με βλέμμα διαπεραστικό που θα ζήλευε ακόμα και ο πιο πεισματάρης ψυχολόγος, σαν να λέει: «Ξέρω κάτι που δεν ξέρεις».
Στη δεκαετία του ’80, όμως, ανατράπηκαν οι απόψεις για τον πίνακα: τα χέρια του φιλοσόφου, που αρχικά απεικονίζονταν στον πίνακα, είχαν καλυφθεί με επιζωγράφιση, πιθανώς από κάποιον πρώιμο συλλέκτη ή συντηρητή που τα βρήκε προβληματικά. Αυτή η παρέμβαση διατηρήθηκε μέχρι το 1981, όταν ο πίνακας καθαρίστηκε και αποκαλύφθηκε η πλήρης εικόνα του. Το αντίγραφο που έχω στην κατοχή μου είναι από την εποχή πριν από την αποκατάσταση και, ως εκ τούτου, δείχνει τον φιλόσοφο χωρίς τα χέρια του.
Σαν να μην έφτανε αυτό, ακολούθησαν αμφιβολίες σχετικά με την αυθεντικότητα του πίνακα. Ορισμένοι ειδικοί απεφάνθησαν ότι ίσως να μην είναι έργο του ίδιου του Ρέμπραντ, αλλά κάποιου μαθητή από το εργαστήριό του.
Ετσι, κατέληξα να έχω ένα σπάνιο αντίγραφο ενός ενδεχομένως μη αυθεντικού πίνακα ενός φιλοσόφου χωρίς χέρια.
Πάντως, για μένα, η απουσία των χεριών και η αμφισβήτηση της ταυτότητας του δημιουργού δεν αλλάζουν τίποτα. Είτε πρόκειται για έργο του Ρέμπραντ είτε κάποιου μαθητή του, με ή χωρίς χέρια, η σχέση μας παραμένει αναλλοίωτη. Ο «Φιλόσοφος» είναι η σιωπηλή μου παρέα, θυμίζοντάς μου ότι η τέχνη, όπως και η ζωή, είναι γεμάτη μυστήρια και εκπλήξεις.
Πρόσφατα και στη χώρα έγινε κάποια συζήτηση για την εμπιστοσύνη στους πολιτιστικούς θεσμούς. Τα μουσεία και οι πινακοθήκες οφείλουν να διαφυλάσσουν τη μνήμη και τη γνώση, να καλλιεργούν την αισθητική παιδεία με ειλικρίνεια και σεβασμό και να προσφέρουν χώρους συνάντησης με την ιστορία, την επιστήμη και την τέχνη. Ετσι ενισχύουν την κριτική σκέψη που προστατεύει τις κοινωνίες από τον λαϊκισμό.
*Πρ. υπουργός, πρ. επίτροπος Ε.Ε.
