Ηταν το 1872 όταν εξήντα δύο Αθηναίες ίδρυσαν τον Σύλλογο Κυριών υπέρ της Γυναικείας Παιδεύσεως», το πρώτο γυναικείο σωματείο στην Ελλάδα. Τον Απρίλιο εκείνης της χρονιάς, σε μια εποχή που ήταν αδιανόητο για τις γυναίκες να αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες στον δημόσιο βίο, τα μέλη του Συλλόγου πραγματοποίησαν συνέλευση σε αίθουσα του Αρσακείου, εξέλεξαν πρόεδρό τους την Ελένη Παπαρρηγοπούλου (σύζυγο του νομικού και διπλωμάτη Ιωάννη Παπαρρηγόπουλου) και αποφάσισαν τη δημιουργία επαγγελματικών εργαστηρίων θηλέων –ραπτικής, υφαντουργίας κ.ά.– ώστε σε αυτά «να μαθητεύσωσι κοράσια και να εύρωσι πόρον ζωής διά της εργασίας των άποροι γυναίκες».
Στις αρχές του 1875 έγινε ένα βήμα ακόμη: «γεννήθηκε» στην περιοχή του σημερινού Κολωνακίου το Νοσοκομικόν Παιδευτήριο, με την ηθική και οικονομική υποστήριξη της βασίλισσας Ολγας. Ηταν μία από τις πρώτες οργανωμένες προσπάθειες στην Ευρώπη για την εκπαίδευση γυναικών στη Νοσηλευτική, την ίδια περίοδο που η θρυλική Βρετανίδα Φλόρενς Νάιτινγκεϊλ είχε μόλις αρχίσει να θέτει τα θεμέλια του επαγγέλματος σε παγκόσμιο επίπεδο. Μόλις τέσσερις νεαρές εγγράφηκαν: Μαρία Λαρόζα, Ευθυμία Παράσχου, Αρετή Σεκερεσιάδου και Γεωργία Μαλάμου. Η φοίτηση θα ήταν τετράμηνη, οι σπουδάστριες όφειλαν να δείχνουν «ζήλον και επιμέλεια εις το έργον αυτών και διαγωγήν άμεμπτον» και θα αμείβονταν με δύο δραχμές ημερησίως. Το μισό ποσό, των 120 δραχμών, θα το λάμβαναν με την ολοκλήρωση της φοίτησης, αν πράγματι η διαγωγή τους ήταν άμεμπτος, όπως όριζε το καταστατικό.
Το Νοσοκομικόν Παιδευτήριο αποτέλεσε ουσιαστικά τον πρόδρομο της Σχολής Αδελφών Νοσοκόμων του «Ευαγγελισμού», την πρώτη του είδους της στην Ελλάδα και τρίτη παγκοσμίως, η οποία φέτος συμπληρώνει 150 χρόνια. Θα συμπλήρωνε, για την ακρίβεια, αν δεν είχε ουσιαστικά καταργηθεί το 1983, εντασσόμενη στα ΤΕΙ. Από το 1884, μετά την έναρξη λειτουργίας του νοσοκομείου, η σχολή έγινε οργανικό κομμάτι του και συνεχώς αναβαθμιζόταν. Η διευθύντριά της, Ελένη Μητσάκη, ανέλαβε και χρέη διευθύνουσας στον «Ευαγγελισμό», οι σπουδές έγιναν διετούς διάρκειας, δεκτές γίνονταν γυναίκες 21-35 ετών «αισθανόμεναι την έφεσιν και έχουσαι την δύναμιν να υπηρετώσιν ασθενείς, είτε πλουσίους είτε πένητας» και μετά την αποφοίτησή τους στελέχωναν τα λιγοστά, τότε, νοσηλευτικά ιδρύματα της χώρας – κυρίως στην Αθήνα, στον Πειραιά, στην Πάτρα, στο Ναύπλιο και στη Σύρο. Ενώ στις δεκαετίες που ακολούθησαν, εξελίχθηκε σε πρότυπο φορέα εκπαίδευσης νοσηλευτικού προσωπικού, αποκτώντας κύρος και φήμη, εντός και εκτός Ελλάδας.
Η 89χρονη σήμερα Μαρία Τσαγκάρη θυμάται με συγκίνηση το πρωινό του 1958 που πέρασε –με άγχος, όμως και πολλά όνειρα– την πύλη του «Ευαγγελισμού» και εγκαταστάθηκε στο οικοτροφείο του Οίκου Αδελφών που είχε χτιστεί το 1897 για τις σπουδάστριες με δωρεά του Ανδρέα Συγγρού. Γεννήθηκε το 1936 στο Αργος. Ο πατέρας της ήταν καλαθοπλέκτης και αγρότης. Ερωτεύτηκαν με τη μητέρα της, η οποία καταγόταν από οικογένεια γαιοκτημόνων της περιοχής, κλέφτηκαν γιατί οι γονείς της δεν ενέκριναν τον γάμο της με κάποιον τόσο φτωχό, παντρεύτηκαν σ’ ένα ξωκκλήσι στην Ασίνη Αργολίδας και έμειναν σε μια καλύβα φτιαγμένη από καλάμια. «Ενα δωμάτιο όλο κι όλο ήταν, με ένα τσίγκινο τζάκι στη μια γωνία. Εκεί ήρθα στη ζωή, εκεί μεγάλωσα, όπως και οι τρεις αδελφές μου. Επειτα από λίγα χρόνια η καλύβα μας έγινε πλίνθινη, αλλά κουφώματα εξακολουθούσε να μην έχει. Στις πόρτες και στα παράθυρα είχαμε κρεμάσει κουρελούδες», λέει η ίδια.
Η «απόδραση»
Με χίλιες στερήσεις ζούσαν, αλλά οι γονείς της Μαρίας την προέτρεπαν να σπουδάσει, να προκόψει, να μην έχει τη δική τους μοίρα. «Ειδικά ο πατέρας μου, μολονότι ήταν αναλφάβητος –μόνο το επίθετό μας ήξερε να γράφει, κι αυτό χωρίς τόνους- – τη μόρφωση. Τελείωσα το Γυμνάσιο, λοιπόν, και κατά καιρούς, για να συμβάλλω στα έξοδα της οικογένειας, εργαζόμουν όπου υπήρχε ζήτηση: κυρίως στην καπναποθήκη του Ναυπλίου και σε ένα εργοστάσιο τοματοπολτού στο Αργολικό (έκανα μεροκάματα στο ζυγιστήριο, όπου ξεφόρτωναν οι σούστες τις ντομάτες). Τι θα γινόταν όμως μετά; Ποιο θα ήταν το μέλλον μου; Το σκεφτόμουν και λύση δεν έβρισκα. Βλέπετε, έπρεπε η σχολή που θα επέλεγα να μου παρείχε και στέγη, καθώς και διατροφή, διαφορετικά θα ήταν αδύνατον να μείνω μακριά από το σπίτι μας. Με τι χρήματα; Η προϊσταμένη του νοσοκομείου Αργους, που ήταν γνωστή μας, είχε δίπλωμα από τη Σχολή Αδελφών Νοσοκόμων της Αθήνας. Πήγα και τη βρήκα. Κουβεντιάσαμε πολύ και κατάλαβα ότι εκεί έπρεπε να με οδηγήσει ο δρόμος μου… Θα γινόμουν νοσηλεύτρια!».
Σπουδές – Φέρτε μου μια νεαρή της σημερινής εποχής με πανεπιστημιακό πτυχίο, να δούμε ποια ξέρει περισσότερα! Μη με παρεξηγήσετε, δεν το λέω από έπαρση. Θέλω να τονίσω πόσο άρτιο ήταν το πρόγραμμα των σπουδών μας. Κυρίως όμως διδασκόμασταν πειθαρχία.
Αντίστοιχες ήταν οι πορείες και των περισσότερων κοριτσιών που συνάντησε στον «Ευαγγελισμό». «Φτωχά κορίτσια ήμασταν όλες. Αλλωστε, πόσοι ήταν οι πλούσιοι στην Ελλάδα εκείνα τα χρόνια, μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τον Εμφύλιο; Είχαμε όμως όρεξη για δουλειά, πείσμα να πάμε μπροστά και αλληλεγγύη μεταξύ μας. Και αγαπήσαμε αμέσως το αντικείμενό μας. Διευθύνουσα ήταν, από το 1940, η Αναστασία Παπαδημητρίου, που συνέβαλε καθοριστικά στην αναδιοργάνωση της σχολής σύμφωνα με τα διεθνή πρότυπα.
Κάθε μέρα είχαμε οκτώ ώρες μαθημάτων: Φυσιολογία, Παθολογία, Υγιεινή και Θεραπευτική, Χειρουργική Νοσηλεία χειρουργικών αρρώστων, Επιδεσμολογία. Ανατομία μας δίδασκε ο κορυφαίος Επαμεινώνδας Κατρίτσης και Φαρμακολογία ο σπουδαίος Κωνσταντίνος Σαμαράς, πατέρας του πρώην πρωθυπουργού. Κάναμε και πολύωρη πρακτική εξάσκηση σε διάφορα νοσοκομεία της Αττικής, από το μαιευτήριο “Ελενα Βενιζέλου” μέχρι το νοσοκομείο λοιμωδών νοσημάτων της Αγίας Βαρβάρας, το πάλαι ποτέ Λεπροκομείο. Φέρτε μου μια νεαρή της σημερινής εποχής που να έχει πανεπιστημιακό πτυχίο, να δούμε ποια ξέρει περισσότερα! Μη με παρεξηγήσετε, δεν το λέω από έπαρση, δεν παινεύω τον εαυτό μου. Θέλω όμως να τονίσω πόσο άρτιο και πλήρες ήταν το πρόγραμμα των σπουδών μας», συνεχίζει την αφήγησή της η Μαρία Τσαγκάρη.
«Κυρίως όμως διδασκόμασταν πειθαρχία. Συμπεριφερόμασταν με σεβασμό στους καθηγητές και στις καθηγήτριές μας. Επρεπε να είμαστε φροντισμένες και ευπρεπείς από την κορυφή μέχρι τα νύχια, στρώναμε το κρεβάτι μας με σχολαστικότητα, όπως οι άντρες στον στρατό. Και όταν ως πρωτάκια διασταυρωνόμασταν στον διάδρομο με κάποια δευτεροετή, έπρεπε να βάλουμε τα χέρια πίσω από την πλάτη μας και να κάνουμε στην άκρη για να περάσει…».
Αποστολή – Μαθαίναμε να βλέπουμε τον άρρωστο ως άνθρωπο, όχι ως περιστατικό, να στεκόμαστε μπροστά στον πόνο του ίδιου και
της οικογένειάς του με ενσυναίσθηση και να τον στηρίζουμε.
Η Νοσηλευτική, όπως και η Ιατρική, δεν είναι δουλειά, είναι αποστολή.
«Ψήνεσαι στη ζωή»
Πάνω απ’ όλα, αυτό που η κ. Τσαγκάρη αξιολογεί ως πιο πολύτιμο από τα εφόδια που της προσέφερε η Σχολή Αδελφών Νοσοκόμων ήταν η αίσθηση του χρέους, η έγνοια για τον ασθενή. «Μαθαίναμε να βλέπουμε τον άρρωστο ως άνθρωπο, όχι ως περιστατικό να στεκόμαστε μπροστά στον πόνο του ίδιου και της οικογένειάς του με ενσυναίσθηση και να τον στηρίζουμε. Ηταν προνόμιό μας να φορούμε τη στολή της νοσηλεύτριας και καθήκον μας να την τιμάμε. Η Νοσηλευτική, όπως και η Ιατρική, δεν είναι δουλειά, είναι αποστολή. Σήμερα διδάσκεται στα πανεπιστήμια, η κοινωνική της αποδοχή είναι δεδομένη, αλλά η ουσία της πρέπει να παραμένει η ίδια: ήθος και φροντίδα με όλη σου την ψυχή. Βέβαια, δεν δίνεις μόνο, παίρνεις κιόλας και μάλιστα πολλά: ηθική ικανοποίηση και εμπειρία για πολλών λογιών ανθρώπους και διάφορες καταστάσεις. Σκληραγωγείσαι, “ψήνεσαι” δηλαδή στην αληθινή ζωή, αυτήν που δεν έχει φτιασίδια και θέλει δύναμη για να την αντέξεις. Επίσης, η καθημερινή επαφή με τον θάνατο σε κάνει πιο ανθεκτικό. Αυτό συνέβη σε μένα. Με ψυχραιμία αντιμετώπισα τον δικό μου καρκίνο. Την ασθένεια δεν τη μέμφεσαι, την πολεμάς όμως με όλο σου το σθένος».
Από τα τέσσερα χρόνια των σπουδών της ανακαλεί πολλά. Ανάμεσά τους, έντονα χαραγμένο στη μνήμη της είναι ένα φονικό. «Τον Απρίλιο του 1962 ο διευθυντής της Α΄ Χειρουργικής Κλινικής του “Ευαγγελισμού” Νικόλαος Γιαννόπουλος, επιστήθιος φίλος του Κωνσταντίνου Καραμανλή, δολοφονήθηκε από τον Στέφανο Σιγουρέτα, κουρέα από την Καβάλα, σύζυγο μιας ασθενούς που είχε υποκύψει λίγες ώρες έπειτα από χειρουργική επέμβαση στην οποία είχε υποβληθεί, στην κοιλιακή χώρα. Ηταν το κύριο θέμα συζήτησης σε όλη την Αθήνα για μήνες…».
Ο όρκος
Την ίδια χρονιά, η Μαρία Τσαγκάρη αποφοίτησε. Θυμάται και τον όρκο της: «Ορκίζομαι, ενώπιον Θεού και ανθρώπων, να διάγω βίον ενάρετον και να εργάζομαι μετ’ αφοσιώσεως ως Αδελφή Νοσοκόμος». Αυτό η ίδια έκανε μέχρι τη συνταξιοδότησή της. Παρέλαβε το δίπλωμά της από τα χέρια της πριγκίπισσας Σοφίας, μετέπειτα βασίλισσας της Ισπανίας. Φέρνει τη σχετική φωτογραφία και μου τη δείχνει. «Πίσω της όρθιος είναι ο τότε πρόεδρος του Ευαγγελισμού, Θωμάς Δοξιάδης. Τον τρέμαμε! Και πόσο άγχος είχαμε όλες! Είχαμε κοιμηθεί την προηγούμενη νύχτα με τα ρόλεϊ στα μαλλιά μας, για να είναι οι μπούκλες μας γυρισμένες προς τα έξω, όπως επέβαλε η μόδα. Η Σοφία ήταν πολύ γλυκιά. Και ντροπαλή μας φάνηκε. Είχε έρθει με τον Χουάν Κάρλος, αρραβωνιασμένοι ήταν ακόμη. Τον παρατήρησα πώς κοιτούσε τις κοπέλες. Από τότε φαινόταν ότι θα της έψηνε το ψάρι στα χείλη…».
