O Σταμάτης Γατιρδάκης θυμάται ακόμη την πρώτη φορά που χρησιμοποίησε το ChatGPT. Hταν φθινόπωρο του 2022 και ένας Κινέζος συμφοιτητής του στην Ολλανδία του έστειλε το λινκ για να το δοκιμάσει. «Eκανε τότε πολλά λάθη, αλλά είδα πως βελτιωνόταν με απίστευτους ρυθμούς. Από τις πρώτες κιόλας δοκιμές ένιωσα πως θα αλλάξει τον κόσμο», λέει. Από νωρίς βέβαια εντόπισε και τα θέματα, κυρίως νομικά και ηθικά, που θα μπορούσαν να προκύψουν, και πέρυσι διαπιστώνοντας πως δεν υπήρχε κάποιος ιδιωτικός φορέας ο οποίος να ασχολείται αποκλειστικά με την ηθική διάσταση της τεχνητής νοημοσύνης, αποφάσισε να προχωρήσει ο ίδιος σε μια πρωτοβουλία.
Αρχικά απευθύνθηκε σε φίλους του, νέους δικηγόρους όπως εκείνος, μηχανικούς και προγραμματιστές με παρόμοιους προβληματισμούς. «Τον πρώτο καιρό βρισκόμασταν μετά τη δουλειά, συζητούσαμε ιδέες για το τι θα μπορούσαμε να κάνουμε», θυμάται η Μαρία Βουκελάτου, δικηγόρος με ειδίκευση στο δίκαιο διανοητικής ιδιοκτησίας, δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα και τεχνητής νοημοσύνης. Το μεταπτυχιακό της, στην Ολλανδία το 2019, ήταν πάνω στην ηθική και στις ρυθμιστικές πτυχές των νέων τεχνολογιών. «Τότε είχε μόλις κυκλοφορήσει το white paper της Ευρωπαϊκής Eνωσης για τεχνητή νοημοσύνη, το οποίο ήταν ένα πρώτο, διστακτικό βήμα. Oμως παρότι η τεχνολογία αλλάζει ραγδαία, τα βασικά ηθικά διλήμματα αλλά και το πώς νομοθετούμε παραμένουν σταθερά. Το θέμα είναι να καταφέρεις να εξισορροπείς την καινοτομία με την προστασία του πολίτη», εξηγεί.
Μαζί με ακόμη τρεις Eλληνες στην ιδρυτική ομάδα (Απόστολο Σπανό, Μιχάλη Μανή και Νίκο Βαδιβούλη) αναζήτησαν συναδέλφους στο εξωτερικό με εμπειρία σε αυτά τα θέματα. Eτσι δημιουργήθηκε η Ethikon – μια μη κερδοσκοπική εταιρεία που δεν παρέχει νομικές υπηρεσίες, αλλά υλοποιεί δράσεις εκπαίδευσης, έρευνας και κοινωνικής ευαισθητοποίησης για την τεχνητή νοημοσύνη.
Πνευματικά δικαιώματα
Ενα από τα πρώτα ζητήματα που τους απασχόλησαν ήταν τα πνευματικά δικαιώματα. «Για να μην ανακοπεί η πρόοδος της τεχνολογίας, αρχικά έγιναν εξαιρέσεις, ώστε αυτά τα μοντέλα παραγωγικής τεχνητής νοημοσύνης να χρησιμοποιούν διαδικτυακό περιεχόμενο για εκπαιδευτικούς σκοπούς, χωρίς αναφορά πηγής ή αποζημίωση στους δημιουργούς», σημειώνει ο κ. Γατιρδάκης. Σύμφωνα με τον ίδιο, αυτό είχε αποτέλεσμα τα πνευματικά δικαιώματα να καταρρακωθούν. «Εχει χαθεί η μάχη μεταξύ των δημιουργών με τους μεγάλους τεχνολογικούς κολοσσούς. Αλλά επειδή δεν τους θέλουν απέναντί τους, έχουν ξεκινήσει και γίνονται εμπορικές συμφωνίες όπου κάθε φορά που χρησιμοποιούνται τα δεδομένα τους για την παραγωγή απαντήσεων, λαμβάνουν ποσοστά επί ενός υπολογισμένου μοντέλου».
Πέρα από την αποζημίωση, τίθεται ακόμη ένα βασικό ερώτημα: Ποιος είναι τελικά ο δημιουργός ενός έργου που παράγεται μέσω τεχνητής νοημοσύνης; «Υπάρχουν ήδη αντικρουόμενες δικαστικές αποφάσεις. Στις ΗΠΑ υποστηρίζεται ότι τα έργα που παράγονται από τεχνητή νοημοσύνη δεν πληρούν το κριτήριο της ανθρώπινης πατρότητας και, ως εκ τούτου, δεν θεωρούνται “πρωτότυπα” με βάση τον νόμο, στοιχείο που είναι απαραίτητο για την κατοχύρωση πνευματικών δικαιωμάτων», εξηγεί η κυρία Βουκελάτου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το βιβλίο με κόμικς της Κρις Καστανόβα. Το αρμόδιο τμήμα των ΗΠΑ απέρριψε την αίτηση κατοχύρωσης πνευματικών δικαιωμάτων για τις εικόνες του βιβλίου της όταν έμαθε ότι δημιουργήθηκαν αποκλειστικά από τεχνητή νοημοσύνη. Αντίθετα, στην Κίνα, τα δικαστήρια σε αντίστοιχες περιπτώσεις, έκριναν ότι όταν ο χρήστης ασκεί ουσιαστικό δημιουργικό έλεγχο μέσω εντολών και παρεμβάσεων, το έργο μπορεί να κριθεί πρωτότυπο και ο χρήστης να αποκτήσει πνευματικά δικαιώματα επί αυτού.
Προσωπικά δεδομένα
Ακόμη ένα κρίσιμο ζήτημα είναι η προστασία προσωπικών δεδομένων. «Οταν ανεβάζουμε σημειώσεις ή αρχεία, τι γίνεται με όλο αυτό το περιεχόμενο; Μαθαίνει ο αλγόριθμος από αυτά; Τα χρησιμοποιεί αλλού; Υποτίθεται όχι, αλλά ακόμη δεν υπάρχουν δικλίδες. Δεν υπάρχει νομολογία, ούτε ξεκάθαρο ρυθμιστικό πλαίσιο», σχολιάζει η κυρία Βουκελάτου. Αναφέρουν τα «παραθυράκια» που αξιοποιούν οι εταιρείες για να ξεπεράσουν κωλύματα με τα προσωπικά δεδομένα. «Οπως η εφαρμογή που μεταμορφώνει την εικόνα σου σε καρτούν του διάσημου Studio Ghibli. Εκατομμύρια χρήστες έδωσαν συγκατάθεση για να επεξεργαστεί η εικόνα τους, επιτρέποντας ενδεχομένως την αξιοποίησή της για εκπαίδευση μοντέλων. Αν στη συνέχεια παραχθεί μια παρόμοια εικόνα, ο αρχικός χρήστης δεν έχει κανένα απολύτως δικαίωμα πάνω της. Και αυτό το κομμάτι είναι νομικά αρρύθμιστο».
Οταν ανεβάζουμε σημειώσεις ή αρχεία μαθαίνει ο αλγόριθμος από αυτά; Τα χρησιμοποιεί αλλού; Υποτίθεται όχι, αλλά ακόμη δεν υπάρχουν δικλίδες. Δεν υπάρχει νομολογία, ούτε ξεκάθαρο ρυθμιστικό πλαίσιο, σημειώνει η δικηγόρος Μαρία Βουκελάτου.
Το πρόβλημα, εξηγούν, είναι πως η ανάπτυξη αυτών των τεχνολογιών εξελίσσεται κυρίως στις ΗΠΑ και στην Κίνα, με αποτέλεσμα η Ευρώπη να μένει στο περιθώριο μιας ουσιαστικής συζήτησης. Ο Κανονισμός της Ε.Ε. για την τεχνητή νοημοσύνη (AI act), που παρουσιάστηκε για πρώτη φορά το καλοκαίρι του 2024, αποτελεί την πρώτη σοβαρή προσπάθεια να τεθεί ένα ρυθμιστικό πλαίσιο. Μέλη της Ethikon συμμετείχαν στη διαβούλευση του κανονισμού και συγκεκριμένα επικεντρώθηκαν στην κατηγοριοποίηση των εφαρμογών τεχνητής νοημοσύνης βάσει του επιπέδου κινδύνου. «Υποστηρίξαμε με παραδείγματα την απαγόρευση πρακτικών όπως το “social scoring” που έχει υιοθετήσει η Κίνα, όπου οι πολίτες αξιολογούνται σε πραγματικό χρόνο μέσω καμερών παρακολούθησης. Αυτή η προσέγγιση ενσωματώθηκε και ο κανονισμός απαγορεύει ρητά τέτοιες πρακτικές», υπογραμμίζει ο κ. Γατιρδάκης που συμμετείχε ενεργά στη διαβούλευση.
«Το τελικό κείμενο θέτει υποχρεώσεις και κανόνες. Προβλέπει επίσης αυστηρά πρόστιμα ανάλογα με τον κύκλο εργασιών. Διανύουμε όμως μια μεταβατική περίοδο και όλοι περιμένουμε περαιτέρω κατευθυντήριες οδηγίες από την Ευρωπαϊκή Ενωση. Υποτίθεται πως το καλοκαίρι του 2026 θα τεθεί σε πλήρη εφαρμογή. Υπάρχουν όμως ήδη καθυστερήσεις στο χρονοδιάγραμμα αλλά και στη συγκρότηση των εποπτικών αρχών», αναφέρουν.
Οι δράσεις της ομάδας
Πέρα από τη διαβούλευση, η ομάδα της Ethikon ήδη αναπτύσσει μια σειρά δράσεων για να ευαισθητοποιήσει τους χρήστες. Είτε αυτοί είναι στελέχη επιχειρήσεων, είτε μαθητές που μεγαλώνουν με την τεχνητή νοημοσύνη. Τα στελέχη της ομάδας δημιούργησαν ένα κόμικ εμπνευσμένο από τον μηχανισμό των Αντικυθήρων που εξηγεί με απλό τρόπο τις δυνατότητες αλλά και τους κινδύνους της νέας αυτής τεχνολογίας. Ανέπτυξαν επίσης μια μηχανή παραγωγικής τεχνητής νοημοσύνης βασισμένη αποκλειστικά σε πηγές από επιστημονικές βιβλιοθήκες – η χρήση της όμως είναι δαπανηρή και την περιορίζουν προς το παρόν σε πιλοτικές εκπαιδευτικές δράσεις. Διοργάνωσαν πρόσφατα ένα συνέδριο σε συνεργασία με το Ιδρυμα Λασκαρίδη και έχουν ήδη δημοσιεύσει ένα ακαδημαϊκό άρθρο ερευνώντας το νομικό πλαίσιο για την ενίσχυση της απόδοσης πνευματικών δικαιωμάτων.
Σε αυτό το άρθρο, με τίτλο «Σε ποιον ανήκει το περιεχόμενο – Γεφυρώνοντας το δίκαιο και την τεχνολογία», αναλύουν μεταξύ άλλων τα συγκεκριμένα εργαλεία και τις τεχνικές που επιτρέπουν την ανίχνευση του περιεχομένου που παράγεται από τεχνητή νοημοσύνη και τη σύνδεσή του με τα δεδομένα που χρησιμοποιήθηκαν για την εκπαίδευση του μοντέλου ή με τον χρήστη που το δημιούργησε. «Για παράδειγμα μπορεί να ενσωματωθεί μια ψηφιακή “υπογραφή” σε κείμενα, εικόνες ή βίντεο που παράγονται από AI, αόρατη στον χρήστη, αλλά αναγνωρίσιμη με συγκεκριμένα εργαλεία», εξηγούν.
Η ομάδα της Ethikon έχει ήδη αρχίσει να γράφει ένα δεύτερο –πιο τεχνικό– ακαδημαϊκό άρθρο, ενώ παράλληλα παρακολουθεί στενά τις τεχνολογικές εξελίξεις διεθνώς. «Το 2026 πιστεύουμε πως θα μας απασχολήσει πολύ περισσότερο το ενεργειακό και περιβαλλοντικό αποτύπωμα της τεχνητής νοημοσύνης», τονίζει ο κ. Γατιρδάκης. «Η εκπαίδευση και λειτουργία μοντέλων απαιτεί τεράστια υπολογιστική ισχύ, με αποτέλεσμα να έχουμε υπερβολικά υψηλή κατανάλωση ενέργειας και νερού για την ψύξη των data centers. Ο προβληματισμός δεν είναι μόνο τεχνικός ή ακαδημαϊκός, αγγίζει τον πυρήνα της ηθικής ανάπτυξης της τεχνητής νοημοσύνης. Το πώς εξισορροπούμε την καινοτομία με τη βιωσιμότητα». Ταυτόχρονα, εξηγεί, ήδη έχουν δημιουργηθεί σοβαρά ζητήματα διαχείρισης της αλήθειας αλλά και ασφάλειας. «Μπαίνουμε σε μια περίοδο όπου δεν θα μπορούμε εύκολα να ξεχωρίσουμε εάν αυτό που βλέπουμε ή ακούμε είναι αληθινό ή κατασκευασμένο», λέει. Σε κάποια κράτη, η υιοθέτηση της τεχνολογίας γίνεται με ιλιγγιώδη ταχύτητα. Στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα έχει αναπτυχθεί σύστημα τεχνητής νοημοσύνης που συντάσσει νομοσχέδια και ελέγχει την εφαρμογή των νόμων.
Απαιτείται υπερβολικά υψηλή κατανάλωση ενέργειας και νερού για την ψύξη των data centers. Ο προβληματισμός αγγίζει τον πυρήνα της ηθικής ανάπτυξης της τεχνητής νοημοσύνης. Το πώς εξισορροπούμε την καινοτομία με τη βιωσιμότητα, εξηγεί ο Σταμάτης Γατιρδάκης.
Παράλληλα, η OpenAI ανακοίνωσε συνεργασία με τον σχεδιαστή του iPhone για την κυκλοφορία στα τέλη του 2026 μιας νέας συσκευής που ενσωματώνει τεχνητή νοημοσύνη με φωνητική, οπτική και προσωπική διάδραση. «Μια νέα εποχή φαίνεται να πλησιάζει, στην οποία η τεχνητή νοημοσύνη θα είναι παρούσα όχι μόνο στις οθόνες μας αλλά και στο φυσικό περιβάλλον».
