Οι γραμμές που ακολουθούν γράφονται με αφορμή όσα γράφησαν στον Τύπο εξαιτίας της τροπολογίας την οποία το υπουργείο Δικαιοσύνης υπέβαλε στη Βουλή προς τροποποίηση των διατάξεων του νόμου περί «πόθεν έσχες» (άρθ. 8 Ν. 3213/2003). Κατ’ ουσίαν, οι διατάξεις που τροποποιήθηκαν είναι εκείνες του άρθρου 4, παράγρ. 5 του Ν. 4396/2016. Με τον νόμο αυτόν ορίστηκε, για πρώτη φορά, τι εννοείται με τον όρο «παρένθετα πρόσωπα». Προς τούτο ο νομοθέτης δεν αρκέστηκε να δώσει τον ορισμό του όρου (άρθ. 4, παρ. 5, περ. γ΄ Ν. 4396/2016) αλλά, πριν από αυτόν, διακέλευσε (περ. α΄ και β΄) το εξής: «παρένθετα πρόσωπα […] είναι: α) οι σύζυγοι και οι εν διαστάσει σύζυγοί τους και τα πρόσωπα με τα οποία έχουν συνάψει σύμφωνο συμβίωσης, β) οι πρώτου βαθμού συγγενείς, γ) […]».
Η διάταξη αυτή, με την άκρως κατηγορηματική διατύπωσή της, θεσπίζει αμάχητο τεκμήριο, κατά τη μονοσήμαντη έννοια του οποίου τα πρόσωπα αυτά είναι, το δίχως άλλο, παρένθετα, όπερ σημαίνει ότι άνευ ετέρου τινός, χωρίς καμία αμφιβολία και άνευ δυνατότητος αποδείξεως του αντιθέτου, είναι πρόσωπα τα οποία δεν ασκούν στ’ αλήθεια οικονομική δραστηριότητα, ότι, αν την ασκούν, δεν την ασκούν, πάντως, αυτοδύναμα και ούτε (μόνο) για ίδιο λογαριασμό. Ο νομοθέτης θεωρεί ότι πίσω από τα «παρένθετα πρόσωπα» κρύβονται, κατά αμάχητο τεκμήριο, οι δημόσιοι αξιωματούχοι και τα άλλα πρόσωπα ως προς τα οποία ισχύει η (βασική) απαγόρευση να μετέχουν στο κεφάλαιο ή στη διοίκηση εταιρειών που έχουν την έδρα τους σε φορολογικώς μη συνεργάσιμο ή φορολογικώς προνομιούχο κράτος.
Η τροπολογία διατήρησε την απαγόρευση συμμετοχής των «παρένθετων προσώπων» σε εταιρεία με έδρα σε κράτος φορολογικώς μη συνεργάσιμο ή σε κράτος φορολογικώς προνομιακό. Αυτή η διατήρηση εκθέτει την τροπολογία στην, εύλογη κατ’ αρχήν, κριτική ότι διατηρεί το προαναφερθέν αμάχητο τεκμήριο.
Το τεκμήριο αυτό είναι πολύ αμφίβολο, αν δεν αντιβαίνει στο Σύνταγμα και συγκεκριμένα στη διάταξη που κατοχυρώνει την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας του ανθρώπου και την οικονομική ελευθερία του, όπερ σημαίνει και την ελευθερία να αναπτύσσει επιχειρηματική δραστηριότητα (άρθ. 5 παρ. 1 του Συντ.), ακόμα δε και σε εκείνη τη διάταξη που κατοχυρώνει την ελευθερία του γάμου, και ιδίως την ελευθερία επιλογής συζύγου (άρθ. 21 παρ. 1 Συντ.).
Επίσης, αν κρίνουμε από την τύχη που επιφύλαξε το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ενωσης στις νομοθετικές διατάξεις περί «βασικού μετόχου», το εν λόγω αμάχητο τεκμήριο είναι αμφίβολο αν κατορθώσει να αντέξει τον έλεγχο για συμβατότητά του με το δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ενωσης.
Ο νομοθέτης δεν ήταν ανυποψίαστος των προβλημάτων τουλάχιστον της (αντι-)συνταγματικότητας. Στη Βουλή, όταν ψηφίστηκε η τροπολογία και έγινε το άρθρο 4, παρ. 5 του Ν. 4396/2016, επισημάνθηκαν τα προβλήματα αυτά.
Το εν λόγω αμάχητο τεκμήριο είναι αμφίβολο αν κατορθώσει να αντέξει τον έλεγχο για συμβατότητά του με το δίκαιο της Ε.Ε.
Επί των κριτικών επισημάνσεων που διατυπώθηκαν, θέση έλαβαν δύο βουλευτές του ΣΥΡΙΖΑ. Αρχικώς ο Αντώνιος Μπαλωμενάκης, ο οποίος είπε: «Ενα ζήτημα ακόμα θέλω να πω για τα παρένθετα πρόσωπα. Οντως είναι αυστηρή η διάταξη αυτή. Ομως το τεκμήριο αυτό είναι μαχητό και οφείλουμε να πληροφορήσουμε τον ελληνικό λαό ότι, αν αποδείξει το παρένθετο πρόσωπο ότι ασκεί οικονομική δραστηριότητα για δικό του λογαριασμό, νομίζω ότι δεν τίθεται θέμα».
Ακολούθως θέση έλαβε ο Ιωάννης Γκιόλας, ο οποίος είπε: «Απλοϊκώς έως αφελώς θα ισχυριστούν και κάποιοι ότι παρεμποδίζονται τα παιδιά ή οι σύζυγοι –είναι τα λεγόμενα “παρένθετα πρόσωπα”– να ασκήσουν επιχειρηματικότητα με συμμετοχή σε εταιρείες, όχι όμως και ατομική επιχειρηματικότητα, δραστηριότητα η οποία είναι επιτρεπτή. Οχι! Αυτό είναι ανακριβές. Εφόσον τα πρόσωπα αυτά αποδεικνύουν ότι με χρήματα νομίμως κτηθέντα και εξαχθέντα από τους ιδίους μετέρχονται επιχειρηματικής δραστηριότητας, δεν έχουν τίποτα να φοβηθούν. Τουναντίον φοβούνται –κι έτσι πρέπει να γίνεται από τώρα και στο εξής– όσοι μετέρχονται δαιδαλώδεις και λαβυρινθώδεις ή μετήλθαν διαδρομές για να επενδύουν τα χρήματά τους στο εξωτερικό και να κερδοσκοπούν, στερώντας φόρους από την Ελλάδα».
Από τις αγορεύσεις αυτές, οι οποίες επιδοκιμάστηκαν από την «πτέρυγα του ΣΥΡΙΖΑ», και χωρίς αντίλογο από τους παρισταμένους υπουργό και αναπληρωτή υπουργό Δικαιοσύνης, προκύπτει ότι κατά την αδιάστικτη, απολύτως καθαρή διατύπωση του γράμματος της διατάξεως του άρθρου 4, παρ. 5 του Ν. 4396/2016 που το θεσπίζει, το εν λόγω τεκμήριο δεν νοήθηκε από τον νομοθέτη ως αμάχητο, αλλά ως μαχητό.
Αυτή η παραδοχή του νομοθέτη δέον να γίνει δεκτή από την Επιτροπή Ελέγχου «πόθεν έσχες» (του άρθ. 25 Ν. 5026/2023) αλλά και από τις/τους εισαγγελείς και δικαστές, αν ήθελε υποτεθεί ότι κληθούν ποτέ να ερμηνεύσουν και να εφαρμόσουν τη διάταξη που θεσπίζει το αμάχητο τεκμήριο. Η διάταξη αυτή πρέπει να ερμηνευθεί (με τελολογική συστολή του γράμματός της) σύμφωνα με το Σύνταγμά μας και το δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ενωσης κατά τρόπον ώστε να νοηθεί ότι δεν θεσπίζει αμάχητο τεκμήριο, αλλά έντονη υπόδειξη προς την Επιτροπή Ελέγχου «πόθεν έσχες» να ελέγχει επισταμένως και κατά προτεραιότητα τις περιπτώσεις εκείνες στις οποίες διαπιστώνεται ότι ένα από τα πρόσωπα για τα οποία ισχύει η βασική απαγόρευση (δημόσιος αξιωματούχος και άλλοι) έχει σύζυγο, σύζυγο εν διαστάσει, εταίρο σε σύμφωνο συμβίωσης ή συγγενή πρώτου βαθμού που μετέχει στο κεφάλαιο ή στη διοίκηση εταιρείας η οποία έχει την έδρα της σε κράτος φορολογικώς μη συνεργάσιμο ή σε κράτος φορολογικώς προνομιακό.
Εκείνο που δεν επιτρέπεται είναι τούτο: η διάταξη του άρθρου 4, παρ. 5 του Ν. 4396/2016 να εφαρμοσθεί μηχανιστικά, ήτοι τα «παρένθετα πρόσωπα», χωρίς έρευνα αν είναι πράγματι παρένθετα, να παραπέμπονται στον εισαγγελέα, από αυτόν σε δίκη και από εκεί στη φυλακή.
* Ο κ. Παναγιώτης Κ. Τσούκας είναι σύμβουλος της Επικρατείας.
