Δεν είχε πολλές επιλογές ο ναυτικός της αρχαιότητας που ναυσιπλοούσε στον άξονα βορρά – νότου του ανατολικού Αιγαίου: φτάνοντας στη Σάμο και στην Ικαρία, έπρεπε να περάσει από το στενό τους, το «Μέγα Μπογάζι» της Χάρτας του Ρήγα Φεραίου, για να βρει ασφαλή και απάνεμα λιμάνια. Εκεί συναντούσε το νησιωτικό σύμπλεγμα των Φούρνων, ένα αρχιπέλαγος 20 νησιών, που δέχτηκε διαχρονικά μεγάλο «ναυσιπλοϊκό φόρτο». Το σημείο είχε τις δικές του δυσκολίες –απόκρημνες ακτές, ιδιόμορφα τοπικά φαινόμενα κ.ά.– που σε συνδυασμό με τη συχνή εμπορευματική κίνηση οδήγησε σε ένα ιδιαίτερο αποτέλεσμα: τον εντοπισμό 58 ναυαγίων, χρονολογημένων από την αρχαιότητα μέχρι τους νεότερους χρόνους. Τα διερευνά από το 2015 το Καθίδρυμα Ιστορικών και Αρχαιολογικών Ερευνών «Κορσεαί», σε συνεργασία με την Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων του ΥΠΠΟ, το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και το RPM Nautical Foundation. Και είναι χαρακτηριστικό ότι όταν είχε ανακαλυφθεί ο υποβρύχιος πλούτος της περιοχής, τα διεθνή μέσα έκαναν λόγο για την «παγκόσμια πρωτεύουσα των ναυαγίων».
«Οπου και να βουτήξαμε, υπήρχαν αρχαία ναυάγια ή αποθέσεις κεραμικής και άγκυρες που συνδέονται με την αρχαία ναυσιπλοΐα. Εχω δουλέψει σε πολλά μέρη στο Αιγαίο, αυτόν τον πλούτο ευρημάτων που πρωτοείδαμε στους Φούρνους το 2015, δεν τον είδαμε πουθενά αλλού, ποτέ», έλεγε χθες ο Γιώργος Κουτσουφλάκης, επίκουρος καθηγητής Ενάλιας Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και εκ των γενικών διευθυντών της έρευνας στους Φούρνους (μαζί με τον αρχαιολόγο της ΕΕΑ Διονύσιο Ευαγγελιστή), στην παρουσίαση των δέκα ετών του ερευνητικού εγχειρήματος. Το ξεκίνημα του οποίου ήταν δύσκολο, είπε ο κ. Κουτσουφλάκης, όμως με τη βοήθεια κατ’ αρχήν των ντόπιων, αλλά και Καλύμνιων σφουγγαράδων, τα ναυάγια άρχισαν να πληθαίνουν. Πλέον, το αρχαιότερο χρονολογείται στο 570-550 π.Χ., το νεότερο στις αρχές του 20ού αιώνα, ενώ η μεγαλύτερη συγκέντρωση βρίσκεται στη ρωμαϊκή και υστερορωμαϊκή εποχή (4ος-7ος αι. μ.Χ.), από τις οποίες έχουν τεκμηριωθεί 32 ναυάγια.
Παρουσιάστηκαν τα αποτελέσματα της δεκαετούς ενάλιας έρευνας στους Φούρνους και τα σχέδια για τη δημιουργία μουσείου και καταδυτικού πάρκου.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το παλαιότερο ναυάγιο, το «ναυάγιο 13» (6ος αι. π.Χ.), με τους πολλούς σαμιακούς αμφορείς. Το «ναυάγιο 7» επίσης (4ος αι. π.Χ.), με προέλευση τη Χίο, αλλά και το λίγο μεταγενέστερο «ναυάγιο 27» (3ος αι. π.Χ.), του οποίου οι αμφορείς αποκαλύπτουν ένα εμπόριο πιο διεθνές, από περιοχές όπως η Ρόδος, η Κως, η Κνίδος, η Καμπανία. Σημαντικά είναι και τα εκατοντάδες μεμονωμένα αντικείμενα που έχουν εντοπιστεί, όπως λυχνάρια του 2ου αιώνα μ.Χ., που φέρουν τις επιγραφές των λυχνοποιών Λουκίου και Οκταβίου.
Ο κ. Κουτσουφλάκης και οι συνεργάτες του, πάντως, χρειάστηκε το 2021 να εστιάσουν σε ένα ναυάγιο χρονολογούμενο μεταξύ 480 και 520 μ.Χ., το οποίο δεν έχουν σταματήσει να ερευνούν. Το επέλεξαν λόγω του ετερογενούς φορτίου του, με οκτώ διαφορετικούς τύπους αμφορέων που προέρχονται από την Κριμαία, τη Σινώπη, την Ηράκλεια του Πόντου στη Μαύρη Θάλασσα, από το Αιγαίο, ενώ ένα φορτίο του με επιτραπέζια κεραμική προέρχεται από τη Φώκαια. Το σχετικά μεγάλο βάθος του (40-50 μέτρα), η μεγάλη κλίση του αμμώδους βυθού, οι απόκρημνες ακτές που επιτρέπουν μόνο τη διεξαγωγή ερευνών με πλωτά μέσα, είναι μερικές από τις προκλήσεις του «ναυαγίου 15», στην περιοχή Ασπρος Κάβος. Ομως η ομάδα διαθέτει ένα ισχυρό εργαλείο υποβρύχιας αναρρόφησης που «σκάβει» την άμμο, θάλαμο αποσυμπίεσης για την αντιμετώπιση επικίνδυνων περιστατικών, φοιτητές που συνεπικουρούν το έργο της και πολλή όρεξη για δουλειά. «Το ναυάγιο έφτασε στον βυθό ως ένα σώμα – το φορτίο μαζί με το σκαρί, το οποίο βέβαια άρχισε να αποσυντίθεται», σημείωσε ο κ. Κουτσουφλάκης, συμπληρώνοντας ότι στο μέλλον ίσως βρεθούν τμήματα του ξύλινου πλοίου που δεν πρέπει να ξεπερνούσε τα 15 μέτρα μήκος και τους 20 τόνους φορτίο. «Αυτό που βλέπουμε στο επιφανειακό στρώμα του ναυαγίου», πρόσθεσε, «είναι η κορυφή του παγόβουνου».
Στην τελευταία ερευνητική περίοδο συλλέχθηκαν μικρά κομμάτια ξύλου από το σκαρί. Οπως ανέφεραν οι συντηρητές Αγγελος Τσομπανίδης και Ειρήνη Μήτση, από τα 472 ανελκυσθέντα ευρήματα όλης της περιοχής, το 31% προέρχεται από το «ναυάγιο 15». Υπάρχουν σχέδια για τη δημιουργία ενός μουσείου στους Φούρνους, ενώ ετοιμάζεται ένα καταδυτικό πάρκο στη θέση Λεμονόπετρες και δύο επισκέψιμοι ενάλιοι αρχαιολογικοί χώροι στον Ασπρο Κάβο και τον Βαθύλακα. Η ομάδα έχει αποκτήσει το δικό της μικρό ερευνητικό σκάφος, αν και τα όνειρά της φτάνουν σε μεγάλο βάθος. «Η καταδυτική μας δυνατότητα αγγίζει τα 60 μέτρα», έλεγε ο κ. Κουτσουφλάκης, μνημονεύοντας τις συνεργαζόμενες ομάδες που φτάνουν σε βαθύτερες ζώνες. «Το θέμα», κατέληγε, «είναι τι γίνεται πιο βαθιά, κάτι που παραμέ-νει σε μεγάλο βαθμό άγνωστο».
_______________________________________________________________________________
Κεντρική φωτογραφία: Δύτης στο «ναυάγιο 15», από το οποίο προέρχεται το 31% των αντικειμένων του βυθού των Φούρνων. [ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΚΟΝΤΟΣ]
