Συνολικά σαράντα έξι άρθρα, τριάντα εννέα συγγραφέων συγκεντρώνει το «Κριτικό λεξικό» της Ελληνικής Επανάστασης, που μετά την κυκλοφορία του στις ΗΠΑ το 2021, μεταφράστηκε πρόσφατα και στα ελληνικά και κυκλοφορεί από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Πρόκειται για ένα ευρύ και περιεκτικό έργο, που παρά τον τίτλο του δεν συνιστά λεξικό παραδοσιακού τύπου με κωδικοποιημένα λήμματα, αλλά ένα σύνολο δοκιμιακών συνθέσεων, κατά τα πρότυπα του «Dictionnaire critique de la Révolution française», που είχε κυκλοφορήσει το 1989 στη Γαλλία, στη 200ετηρίδα της Γαλλικής Επανάστασης.
Οι ακαδημαϊκοί Πασχάλης Κιτρομηλίδης και Κωνσταντίνος Τσουκαλάς που επιμελήθηκαν τον τόμο, ζήτησαν από τους συγγραφείς των δοκιμίων να ορίσουν ποια υπήρξε η συμβατική αντίληψη για τα ιδιαίτερα θέματά τους «και να δοκιμάσουν είτε να την επιβεβαιώσουν είτε να την αναθεωρήσουν, λαμβάνοντας υπόψη τους τις πρόσφατες σχετικές έρευνες και συζητήσεις».
Ο Νίκος Αλιβιζάτος και ο Σουκρού Ιλιτζάκ, η Μαρία Ευθυμίου και ο Ρόντρικ Μπίτον, ο Κώστας Κωστής και ο Πίτερ Μάκριτζ είναι μερικοί από τους συγγραφείς που συμμετέχουν. Καλύπτονται θέματα όπως οι διαδοχικές φάσεις της Επανάστασης του 1821, η προσωπογραφία της, οι θεσμοί και τα Συντάγματά της, τα οικονομικά της, αλλά και η διεθνής απήχηση και οι προσλήψεις της. Με απώτερο στόχο, να παρουσιαστεί σε όλη την πολυπλοκότητά της, αλλά και ως σύνθετο προϊόν και ταυτόχρονα τομή της λεγόμενης Εποχής των Επαναστάσεων (1776-1848).
Τα αποσπάσματα που ακολουθούν προέρχονται από τις 892 σελίδες του «Κριτικού λεξικού» της Ελληνικής Επανάστασης (και για ευνόητους λόγους δεν περιλαμβάνουν τις ενδοκειμενικές παραπομπές του πρωτότυπου κειμένου). Ιδανικά όμως, θα αποτελέσουν ένα ελάχιστο έστω δείγμα του πλούτου του σημαντικού αυτού έργου.
ΜΟΡΦΕΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ
Ο Αλή πασάς
«Το 1799 του δόθηκε η διοικητική εποπτεία της Θεσσαλίας και αργότερα διορίστηκε κυβερνήτης της οθωμανικής Ρούμελης. Δεν του αρκούσε όμως να είναι περιφερειακός κυβερνήτης· οι φιλοδοξίες του ήταν πολύ μεγαλύτερες: είχε ενστερνιστεί τη λογική να δημιουργήσει δικό του κράτος. Εγγραφα της εποχής καταγράφουν συμφωνίες με τις οποίες τοπικές κοινότητες δέχθηκαν να του καταβάλλουν αμοιβή για να τους προστατεύει από τους τιμαριούχους. Ο Αλής από το 1797 ασκούσε πια δική του εξωτερική πολιτική, καλλιεργώντας ένα διπλωματικό δίκτυο που απλωνόταν σε όλη την Ευρώπη. Τα χρόνια πριν από την Επανάσταση, αποτελούσε την προεξάρχουσα έννομη αρχή στην επικράτειά του και όσοι είχαν κάποιο πρόβλημα ή παράπονο, όποιας θρησκείας και αν ήταν, απηύθυναν αίτημα θεραπείας σε αυτόν και όχι στον σουλτάνο. Παράλληλα, ο Αλής προήγαγε τα Ιωάννινα ως κέντρο του Διαφωτισμού και κατόρθωσε να προσελκύσει γύρω του τους μελλοντικούς ηγέτες της Επανάστασης του 1821, με πιο εξέχοντες τον Οδυσσέα Ανδρούτσο, τον Μάρκο Μπότσαρη και τον Γεώργιο Καραϊσκάκη. Ο Μεχμέτ Αλή της Αιγύπτου, ο Οσμάν Πασβάνογλου και, σε σημαντικά μικρότερο βαθμό, ο Τούντορ Βλαντιμιρέσκου αλλά και πολλοί άλλοι αναδείχθηκαν παράλληλα με τον Αλή πασά, κερδίζοντας σημαντικά αξιώματα και επικερδή συμβόλαια και διαπραγματευόμενοι παράλληλα με τις τοπικές κοινότητες νέες διευθετήσεις για τους φόρους και την ασφάλεια. Επρόκειτο για νέο είδος κυβερνητών, ανθρώπων που αλληλεπιδρούσαν με την Αυτοκρατορία ως πάροχοι υπηρεσιών, όχι ως υπηρέτες (…)».
ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ
Η άλωσητης Τριπολιτσάς
«Η άμυνα της πόλης είχε ατονήσει, οι προμαχώνες ήταν ελλιπώς επανδρωμένοι και οι πύλες άνοιγαν συχνά, καθώς πολλοί αναζητούσαν απεγνωσμένα τρόφιμα με αντάλλαγμα κοσμήματα ή κάποιον οικείο μεταξύ των Ελλήνων για να τους προστατεύσει. (…) Επίσης, ένα σημαντικό μέρος της φρουράς αυτονομήθηκε από τις οθωμανικές αρχές, προχώρησε σε ξεχωριστές διαπραγματεύσεις με τον Κολοκοτρώνη και συμφώνησε να αποχωρήσει αβλαβώς. (…) Πράγματι άρχισαν να εξέρχονται από την πόλη, στις 23 Σεπτεμβρίου (σ.σ.: του 1821), την ίδια στιγμή που σε άλλο σημείο μια μικρή ομάδα Ελλήνων κινήθηκε αυτοβούλως και κατάφερε να πηδήσει στα τείχη, να καταλάβει μια πύλη και να προκαλέσει τη γενική και εντελώς ανοργάνωτη εισβολή των ελληνικών στρατιωτικών σωμάτων. (…) Αυτό που ακολούθησε ήταν η τριήμερη μαζική σφαγή μουσουλμάνων και εβραίων και η γενικευμένη λεηλασία της πόλης. (…) Τα γεγονότα αυτά προκάλεσαν αποτροπιασμό στις τάξεις των φιλελλήνων που γοητεύονταν από την ιδέα της “αναγέννησης της (αρχαίας) Ελλάδας” και θεωρούσαν την Ελληνική Επανάσταση ως μάχη του “πολιτισμού” εναντίον της “βαρβαρότητας”. (…) Επιπλέον, η λαφυραγωγία στέρησε τις επαναστατικές αρχές από σημαντικά έσοδα για τη χρηματοδότηση του πολέμου, κάτι όμως που δεν απασχολούσε τις χιλιάδες των μαχητών που έβλεπαν τα πλούτη της Τριπολιτσάς ως ανταμοιβή της πολύμηνης πολεμικής τους προσπάθειας και ως μέσο για να συντηρήσουν τις οικογένειές τους. Οι πλέον ωφελημένοι ήταν οι στρατιωτικοί αρχηγοί και ιδίως ο Κολοκοτρώνης».
ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΗΓΕΤΕΣ
Ο Μαυροκορδάτοςκαι ο Νέγρης
«Καταλάβαιναν πολύ καλά και οι δύο ότι χωρίς τοπική βάση εξουσίας και χωρίς προσωπική πολιτική φατρία θα ήταν αδύνατο να διαδραματίσουν ευρύτερο ρόλο στα ελληνικά πολιτικά πράγματα. Μπορεί να ήταν εκδυτικιστές, αλλά η τάση τους αυτή δεν τους απέτρεψε από το να παίξουν το παραδοσιακό πολιτικό παιχνίδι, που ήταν άλλωστε και το μόνο που επέτρεπαν οι συνθήκες. Αφού συσκέφθηκαν, αποφάσισαν να μοιραστούν τη Ρούμελη: ο Μαυροκορδάτος, με την άδεια του Δ. Υψηλάντη, έχτισε την πολιτική του βάση στη δυτική Ρούμελη και ο Νέγρης στην ανατολική. Και οι δύο συνέγραψαν περίτεχνα συνταγματικά κείμενα (που λίγοι τα διάβασαν και ακόμα λιγότεροι τα κατάλαβαν), τα οποία εγκρίθηκαν, τον Νοέμβριο (σ.σ.: του 1821), από τις αντίστοιχες συνελεύσεις· σύστησαν γερουσίες, ο Νέγρης τον “Αρειο Πάγο” στα Σάλωνα (Αμφισσα) και ο Μαυροκορδάτος τη “Γερουσία της Δυτικής Χέρσου Ελλάδος” στο Μεσολόγγι· έθεσαν κάποια ψήγματα γραφειοκρατίας και προσπάθησαν να επιβάλουν κάτι σαν συγκεντρωτική κυβέρνηση, αν και με μικρή επιτυχία. Οπως έχει ήδη αναφερθεί, στη Ρούμελη το μεγαλύτερο μερίδιο της τοπικής εξουσίας το είχαν οι αρματολοί, όχι οι προύχοντες, και ήταν αποφασισμένοι να το διατηρήσουν. Ο Μαυροκορδάτος όμως το αντιλήφθηκε και ωφελήθηκε από την κατάσταση που είχε διαμορφωθεί· με μεγάλη πολιτική επιδεξιότητα μπόρεσε να σιγουρέψει τη θέση του προσεγγίζοντας και τις δύο παρατάξεις».
ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ
Τα δάνειατης Ανεξαρτησίας
«Οι κυβερνήσεις, στα χέρια των οποίων περιήλθαν τα χρήματα αυτά, τα χρησιμοποίησαν για να επιβάλουν την εξουσία τους έναντι των ανταγωνιστών και των αμφισβητιών τους, μέσω της πληρωμής και προσεταιρισμού ενόπλων, ως επί το πλείστον από τη Στερεά Ελλάδα. Επομένως, οι κατηγορίες ότι τα χρήματα αυτά χρησιμοποιήθηκαν για τους εμφυλίους πολέμους αποκτούν νόημα, αν κανείς λάβει υπόψη του ότι με τα ίδια χρήματα δημιουργήθηκε μια σταθερή κατά το δυνατόν και με βάση τα δεδομένα της εποχής κεντρική εξουσία. Πέρα από αυτό, και μόνο το γεγονός ότι το Σίτυ του Λονδίνου δεχόταν να εκδώσει δάνεια στο όνομα της ελληνικής κυβέρνησης αποτελούσε επιτυχία, καθώς στην πραγματικότητα ούτε κράτος νομικά αναγνωρισμένο υφίστατο, ούτε κυβέρνηση. Οι βαρείς όροι, επομένως, με βάση τους οποίους εκδόθηκαν τα δύο δάνεια, δεν είναι ανεξήγητοι. Με σημερινούς όρους θα έλεγε κανείς ότι ο κίνδυνος της χώρας δεν ήταν απλώς μεγάλος αλλά ουσιαστικά ανυπολόγιστος».
ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ
Ο Λόρδος Βύρων
«Η πρώτη εμφύλια σύρραξη ήταν ήδη έτοιμη να ξεσπάσει, όταν ο λόρδος Μπάυρον έφτασε στο Μεσολόγγι, στις 24 Δεκεμβρίου 1823. Ποιητής και διασημότητα της εποχής, υποστηρικτής του ελληνικού Αγώνα, ο γνωστότερος φιλέλληνας στην Ευρώπη, ήταν χρήσιμο σύμβολο και σημαντική πηγή χρηματοδότησης (έχοντας σχηματίσει ιδιωτική φρουρά από 500 Σουλιώτες απέκτησε προσωπική πείρα της απειθαρχίας τους, η οποία τους καθιστούσε αμφιλεγόμενους, και αναγκάστηκε να τη διαλύσει). Ο Μπάυρον έχαιρε γενικής δημοτικότητας και οι περισσότερες από τις παρατάξεις επιζητούσαν την εύνοιά του, όταν επέλεξε να εγκατασταθεί στο Μεσολόγγι, προκειμένου να αποφύγει να εμπλακεί στις διαιρέσεις των επαναστατών και να συνεργαστεί με τον Μαυροκορδάτο, με τον οποίο ήδη αλληλογραφούσε. (…) Αν και δεν απομακρύνθηκε από τις πολιτικές του αρχές κατά τη διαμονή του στην πόλη ως τον θάνατό του, στις 7 Απριλίου 1824, ο Μπάυρον σε πολλές περιπτώσεις επεσήμαινε τις συνεχείς διενέξεις και έκανε λόγο για την επείγουσα ανάγκη να επανέλθει η ενότητα μεταξύ των Ελλήνων με ειρηνικό (ή εν ανάγκη και με βίαιο) τρόπο».
ΣΥΝΕΛΕΥΣΕΙΣ
Το Σύνταγμα της Τροιζήνας
«Παρ’ όλα αυτά, ο λόγος για τον οποίο το τρίτο επαναστατικό Σύνταγμα της Ελλάδας –το πρώτο που έφερε αυτό το όνομα– έχει επαινεθεί έκτοτε ομόφωνα από τους ιστορικούς και τους πολιτικούς, δεν είναι γιατί επιχείρησε να συνδυάσει με πρωτότυπο τρόπο τη λειτουργικότητα και την αντιπροσωπευτικότητα, αλλά γιατί περιέλαβε μια ρήτρα με συμβολική σημασία. Πράγματι, με το άρθρο 5 για πρώτη φορά δηλωνόταν ρητά ότι “η κυριαρχία ενυπάρχει εις το έθνος. Πάσα εξουσία πηγάζει εξ αυτού και υπάρχει υπέρ αυτού”. Με παραπλήσιες διατυπώσεις η φράση αυτή έχει περιληφθεί σε όλα τα ελληνικά Συντάγματα από το 1864 και εφεξής, και επαινείται δικαίως ως ο ακρογωνιαίος λίθος του δημοκρατικού πολιτεύματος».
ΝΑΒΑΡΙΝΟ
Η Realpolitik τωνΜεγάλων Δυνάμεων
«Οι Ελληνες που ζούσαν μέσα στα όρια του Βασιλείου ένιωθαν πως είχαν κερδίσει μια ανεξάρτητη κυριαρχία, το ακριβές νόημα της οποίας παρέμεινε όμως σε εκκρεμότητα, όπως εγγενώς προσωρινά θεωρούνταν και τα εδαφικά όρια της νέας χώρας.
Αυτός είναι ένας από τους λόγους που το “γεγονός” στο Ναβαρίνο, παρά τον σημαντικό ρόλο του στη διαμόρφωση του Αγώνα που άρχισε το 1821, δεν έχει καταλάβει κεντρική θέση στην Ελληνική μνήμη για την Επανάσταση. Παρ’ όλα αυτά, στη σημερινή κωμόπολη της Πύλου η κεντρική πλατεία ονομάζεται “Τριών Ναυάρχων” και η ναυμαχία γιορτάζεται κάθε χρόνο με τη συμμετοχή των τοπικών πολιτικών και θρησκευτικών αρχών και παραγόντων, καθώς και με εκπροσώπους της Βρετανίας, της Γαλλίας και της Ρωσίας. Παραδόξως, οι συχνά λεπτές ρωγμές ανάμεσα στα ισχυρά ευρωπαϊκά κράτη, ανιχνεύσιμες στις κινήσεις των στόλων τους πριν και μετά το Ναβαρίνο, ήταν εκείνες που σε βάθος χρόνου θα έδιναν στο ανεξάρτητο ελληνικό κράτος κάποια πλεονεκτήματα για να προωθήσει τα δικά του διακριτά συμφέροντα (…)· αυτό θα συνεχιζόταν σε όλον τον 19ο και 20ό αιώνα, ίσως και μεταγενέστερα. Το Ναβαρίνο έχει αποκτήσει επίσης σημασία ως ορόσημο στη διαδρομή προς τις πιο σύγχρονες ανθρωπιστικές επεμβάσεις της δικής μας εποχής. (…) Αν είναι έτσι, θα πρέπει να λεχθεί ότι η ναυμαχία αυτή αποτελεί παράδειγμα του πώς ο ανθρωπισμός των Μεγάλων Δυνάμεων καθορίζεται πάντοτε από τη Realpolitik και όχι το αντίθετο».
