Δύο είναι τα φαινόμενα που επηρεάζουν και θα επηρεάζουν όλα τα υπόλοιπα κοινωνικά, πολιτικά και οικονομικά προβλήματα που απασχολούν όλες τις κοινωνίες του πλανήτη: οι συνέπειες της κλιματικής αλλαγής και το δημογραφικό. Οι μεν αλλάζουν τις συνθήκες στις οποίες έχει συνηθίσει να ζει το είδος μας υπερβολικά γρήγορα. Το δε, αν το καλοσκεφτεί κανείς, αλλάζει το τι είναι το είδος μας σε βασικό, θεμελιώδες επίπεδο. Γιατί μέχρι τώρα ήμασταν ένα είδος που αυξανόταν και επεκτεινόταν ραγδαία, από 300 εκατομμύρια άτομα το 1000 μ.Χ. σε 1 δισεκατομμύριο το 1800 μ.Χ. σε 8 δισεκατομμύρια σήμερα. Μα εδώ και πολύ καιρό, ο ρυθμός της αύξησης του παγκόσμιου πληθυσμού πέφτει. Από 2,1% ετησίως το 1963, έχει πλέον πέσει κάτω από το 1%. Κάποια στιγμή, σε 3-4 δεκαετίες από σήμερα, θα έρθει μια ημέρα (κανείς δεν ξέρει πότε ακριβώς) που η ανθρωπότητα θα φτάσει στο μέγιστο αριθμό μελών -και μετά, ο πληθυσμός του είδους μας θα αρχίσει για πρώτη φορά να μειώνεται. Αυτό που αποκαλούμε “δημογραφικό πρόβλημα”, η τάση δηλαδή σε πολλές κοινωνίες που ξεπερνούν κάποια επίπεδα ευημερίας οι οικογένειες να κάνουν ολοένα και λιγότερα παιδιά, δεν είναι ένα φαινόμενο περιορισμένο μόνο σε κάποιες κοινωνίες ή σε κάποιες χώρες. Είναι ένα φαινόμενο καθολικό, οικουμενικό, που ξεπερνά κουλτούρες, θρησκείες, έθιμα και συνήθειες. Όταν οι Homo sapiens εξασφαλίζουν ένα επίπεδο ευημερίας και ασφάλειας, οι προσδοκίες τους για τα παιδιά τους αυξάνονται. Επενδύουν περισσότερα στην ανατροφή και την εκπαίδευσή τους, και άρα κάνουν λιγότερα. Παντού στον κόσμο το ίδιο συμβαίνει. Ακόμα και σε αναπτυσσόμενες χώρες, το βλέπουμε σήμερα να εκτυλίσσεται, γενιά με τη γενιά, χρόνο με το χρόνο, πολύ γρηγορότερα από ό,τι προέβλεπαν τα μοντέλα και οι προβολές των διεθνών οργανισμών που τα μελετάνε αυτά τα πράγματα.
Στη δικιά μας χώρα αυτό συμβαίνει εδώ και μισό αιώνα, τουλάχιστον.
Τις περισσότερες φορές συζητάμε το θέμα αυτό στο επίπεδο των συνεπειών, ας πούμε, στο ασφαλιστικό σύστημα ή στον οικονομικά ενεργό πληθυσμό. Ποιες και ποιοι θα δουλεύουν για πληρώνονται οι συντάξεις το 2050, αναρωτιέται κανείς -και είναι εύλογο ερώτημα. Αλλά ευρήματα, όμως, προκαλούν και άλλα ερωτήματα, κατά τη γνώμη μου σοβαρότερα. Τι σημαίνει για μια χώρα το ότι οι άνθρωποι που πεθαίνουν είναι διπλάσιοι από αυτούς που γεννιούνται κάθε χρόνο; Ότι είναι μια χώρα που εξατμίζεται, που σβήνει. Αυτό σημαίνει. Και πώς μοιάζει το σβήσιμο; Με τη βουβή εξάντληση των γηρατειών. Έτσι μοιάζει.
Ο πληθυσμός μιας χώρας δεν έχει καμία σημασία. Η Ελβετία έχει μικρότερο πληθυσμό από της Ελλάδας, και μια χαρά τα πηγαίνει, ευημερεί κι εξασφαλίζει καλές συνθήκες και υποδομές για τους πολίτες της. Το ίδιο και η Νορβηγία, η Δανία ή η Φινλανδία. Αλλά η Ελλάδα, αντίθετα από όλες αυτές, βλέπει τον πληθυσμό της να μειώνεται εδώ και 13 χρόνια συνεχόμενα. Κι όχι μόνο να μειώνεται: να γερνάει κιόλας.
Η ιδέα ότι το πρόβλημα αυτό είναι αναστρέψιμο είναι αστεία. Εθνικιστές ανά τον κόσμο προσπαθούν να δωροδοκήσουν ζευγάρια για να γεννήσουν με το ζόρι περισσότερους εργάτες και στρατιώτες -δε γίνεται. Δεν λειτουργεί. Αποτυγχάνουν όλοι. Η Ουγγαρία δίνει εδώ και πολλά χρόνια το 5% του ΑΕΠ της σε γιγάντια επιδόματα και κίνητρα και το μόνο που κατάφερε ήταν να πάει το δείκτη γονιμότητας από το 1,3 στο 1,5. Ο πληθυσμός της μειώνεται συνεχόμενα από το 1982. Και θα συνεχίσει να μειώνεται. Ποιες χώρες κατορθώνουν να αυξάνουν τον πληθυσμό τους σταθερά; Μόνο αυτές στις οποίες θέλουν να πάνε να ζήσουν και να εργαστούν οι μετανάστες. Αυτές που είναι ήδη οι πλουσιότερες και πιο ανεπτυγμένες. Οι υπόλοιπες είτε είναι ακόμα φτωχές (και άρα δεν έχουν φτάσει ακόμα στα δικά μας επίπεδα ευημερίας και υπογονιμότητας) είτε, απλά, μικραίνουν και γερνάνε. Σε αυτή την κατηγορία ανήκει η δικιά μας χώρα.
Πότε πότε εμφανίζονται στις ειδήσεις νούμερα δραματικά. Τα κοιτάζουμε και κουνάμε το κεφάλι, ανησυχώντας για τις συντάξεις. Είναι δύσκολο να αναγνωρίσει κάποιος στα νούμερα και τις προβολές την εξαϋλωση ενός λαού. Ίσως το δεύτερο δυσκολότερο πράγμα απ’ όλα. Ποιο είναι το δυσκολότερο; Σε 3-4 δεκαετίες ακόμα και οι πλούσιες, ελκυστικές στους μετανάστες χώρες θα αρχίσουν να ζορίζονται. Δεν έχουμε βρει ακόμα εξωγήινους, βλέπτε. Το δυσκολότερο πράγμα είναι να το να αναγνωρίσει κάποιος στα νούμερα και τις προβολές, την συρρίκνωση ενός ολόκληρου είδους. Θα είναι αυτή η εξέλιξη κάτι απαραίτητα κακό; Μπορεί όχι. Αλλά θα είναι σίγουρα κάτι άλλο από αυτό που ξέραμε και είχαμε συνηθίσει, αμέτρητες γενιές, ως τώρα.
