Κάποτε τα μέσα ενημέρωσης μπορούσαν να διαμορφώσουν αυτό που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε καθεστώτα «αλήθειας». Στην εποχή των παλιών μέσων (Τύπος, ραδιόφωνο, τηλεόραση), η πληροφόρηση διαμεσολαβούνταν από τους δημοσιογράφους. Αυτό δεν σημαίνει ότι υπήρχε απολύτως αντικειμενική ενημέρωση. Οι συμβάσεις του δημοσιογραφικού επαγγέλματος και οι δεσμεύσεις του με πολιτικά ή οικονομικά συμφέροντα αναπαρήγαν συχνά τα γεγονότα μέσα από φίλτρα που είχαν συγκεκριμένες προϊδεάσεις και αξιοποιούσαν συγκεκριμένους κώδικες, πηγές, ρουτίνες για να μεταφέρουν την αλήθεια των γεγονότων.
Η πληροφορία έτσι ερχόταν μέσα από συγκεκριμένους διαύλους, τους οποίους το κοινό μπορούσε εύκολα να ταυτοποιήσει είτε για τις ιδεολογικοπολιτικές είτε για τις ευρύτερα υφολογικές τους προτιμήσεις. Το τι εφημερίδα διάβαζε κανείς, τι μέσο παρακολουθούσε λίγο-πολύ σηματοδοτούσε και μια πολιτική επιλογή για το ποιο φίλτρο προέκρινε ως περισσότερο αξιόπιστο για την προσέγγιση της αλήθειας. Επίσης το πιο φίλτρο κυριαρχούσε (κεντροδεξιό, κεντροαριστερό, εκσυγχρονιστικό, λαϊκιστικό κ.τ.λ.) σηματοδοτούσε και το ποιο «καθεστώς» αλήθειας ήταν πιο πειστικό για την αποκωδικοποίηση της πραγματικότητας.
Η εποχή της υπερπληροφόρησης που φέρνει η κυριαρχία των μέσων κοινωνικής δικτύωσης ανατρέπει όλο αυτό το πλαίσιο προσέγγισης και κατανόησης της αλήθειας που χαρακτήριζε τον 20ό αιώνα. Η δημόσια σφαίρα που συγκροτήθηκε από τις αρχές του 21ου αιώνα γύρω από το Διαδίκτυο –και σήμερα επεκτείνεται σε νέα άγνωστα πελάγη με την τεχνητή νοημοσύνη– ευνοεί την ανάπτυξη ενός καθεστώτος «μετα-αλήθειας».
Απαλλαγμένοι από τους «προκατειλημμένους» ή «διαπλεκόμενους» δημοσιογράφους (ή πολύ συχνά ασκώντας κριτική απέναντί τους) οι χρήστες των νέων μέσων ενημέρωσης πλοηγούνται στο χαοτικό διαδικτυακό περιβάλλον έχοντας την εντύπωση ότι δεν θα βρουν απλώς το πρίσμα κατανόησης της πραγματικότητας που τους ταιριάζει, αλλά τη δική τους, αναμφισβήτητη αλήθεια.
Εχει πολλαπλά καταδειχθεί από μελέτες που επικεντρώνονται στη λειτουργία των αλγορίθμων και στη συγκρότηση των «κλειστών δωματίων» (στην περιχαράκωση σε δεδομένες για εμάς πεποιθήσεις), στα οποία στηρίζεται η ανάπτυξη της νέας τεχνολογίας, ότι το περιβάλλον υπερπληροφόρησης της ψηφιακής εποχής είναι το πλέον ευνοϊκό για την ανάπτυξη ψευδών ειδήσεων και συνωμοσιολογικών θεωριών.
Θεωρίες συνωμοσίας – Το περιβάλλον υπερπληροφόρησης
της ψηφιακής εποχής είναι το πλέον ευνοϊκό για την ανάπτυξη ψευδών ειδήσεων και συνωμοσιολογικών θεωριών.
Τα παραδείγματα εσκεμμένης παραπληροφόρησης υπήρξαν και στο παρελθόν σημαντικά (βλ. αυριανισμός), όμως αυτό που είναι σήμερα μια νέα πολύ επικίνδυνη συνθήκη για τις σύγχρονες δημοκρατίες είναι η αναζήτηση μιας αφιλτράριστης «αλήθειας» που τα νέα τεχνολογικά μέσα ευαγγελίζονται, αποκρύπτοντας όλους τους νέους μηχανισμούς που το μόνο που κάνουν είναι να μας προσφέρουν και ενίοτε να κατασκευάζουν τις αλήθειες που μας αρέσει να ασπαζόμαστε.
Δυστυχώς, από αυτό το δαιδαλώδες περιβάλλον ενημέρωσης δύσκολα θα μπορούσε να μείνει εκτός το τραγικότερο συμβάν των τελευταίων χρόνων, το δυστύχημα στα Τέμπη. Η αμηχανία και η αδυναμία της κυβέρνησης να διαχειριστεί αποτελεσματικά το γεγονός σε επίπεδο επικοινωνίας άφησε ανοιχτό το πεδίο για την ανεξέλεγκτη πληροφόρηση για το δυστύχημα.
Ακόμη και η αρχικά ατυχής προσπάθεια να αποδοθούν οι αιτίες του προβλήματος σε ένα πρόσωπο και όχι στα συστημικά προβλήματα του ελληνικού κράτους και των άμεσα αρμοδίων στην κυβερνητική και διοικητική λειτουργία υπήρξε βούτυρο στο ψωμί όλων όσοι ήθελαν να δώσουν εγκληματικές διαστάσεις στη σιδηροδρομική τραγωδία για αντιπολιτευτικούς ή άλλους λόγους.
Η αποκάλυψη παραλείψεων και αστοχιών, καθώς και η εφεύρεση δευτερευόντων ζητημάτων που θα έκαναν ακόμη πιο απεχθές το έγκλημα και ακόμη πιο γνώριμο στους ευφάνταστους κώδικες της πολιτικής συνωμοσιολογίας (βλ. απόκρυψη λαθρεμπορίου καυσίμων), έφτιαξαν ένα περιβάλλον πληροφόρησης με νέους ειδικούς επιστήμονες και γκουρού των δυστυχημάτων, που αργά αλλά δραστικά εξύφαναν ένα δίχτυ μετα-αλήθειας το οποίο κάλυψε όλη την τραγική υπόθεση.
Ενα πέπλο που αξιοποιήθηκε πολιτικά, αφού ερέθισε το βασικό σημείο ευαισθητοποίησης του σύγχρονου πολίτη που κολυμπάει μόνος του στην πληροφοριακή καταιγίδα, το οποίο δεν είναι άλλο από το ότι η εξουσία τον κοροϊδεύει ή του αποκρύπτει πράγματα. Ετσι, η περιβόητη πυρόσφαιρα έγινε το σημείο αναφοράς για το δυστύχημα και όχι το γιατί τα δύο τρένα μπήκαν σε λάθος γραμμή χωρίς κανείς να μπορεί να τα ελέγξει.
Το «έγκλημα» στον κόσμο της μετα-αλήθειας για να γίνει πιστευτό πρέπει να λάβει μυθοπλαστικές διαστάσεις, να γίνει οικείο μέσα από τις παραστάσεις του πολιτικού θρίλερ που όλοι απολαμβάνουμε σε ταινίες και σειρές. Η κρατική δυσλειτουργία είναι πολύ πεζή για να είναι εγκληματική.
Ο κ. Βασίλης Βαμβακάς είναι καθηγητής Κοινωνιολογίας της Επικοινωνίας, ΑΠΘ.
