«Τα “Ψηλά Βουνά” αναζητούν άτομα, ζευγάρια ή οικογένειες που θέλουν να ζήσουν και να εργαστούν στο Δεμάτι Ζαγορίου, αναλαμβάνοντας τη διαχείριση βιολογικών θερμοκηπίων και καλλιεργήσιμων εκτάσεων». Η αγγελία που ανήρτησε η κοινωνική συνεταιριστική επιχείρηση «Ψηλά Βουνά» στα social media είχε περίπου 230 κοινοποιήσεις μέσα σε 15 ημέρες. «Το τηλέφωνό μου δεν σταμάτησε να χτυπάει και είχα πάρα πολλά e-mails», λέει ο Σωτήρης Τσουκαρέλης, υπεύθυνος κοινωνικής καινοτομίας της ΚοινΣΕπ, που έχει θέσει στόχο της την αναβίωση των ορεινών κοινοτήτων.
Χωρίς στήριξη
Οδηγώντας από τα Ιωάννινα προς το Δεμάτι, το χωριό των περίπου 120 μονίμων κατοίκων που βρίσκεται σκαρφαλωμένο σε 1.200 υψόμετρο, αναρωτιέμαι αν όλοι αυτοί που κάλεσαν τον Σωτήρη σκέφτονταν σοβαρά να πάρουν τα βουνά και να έρθουν να ζήσουν εδώ. «Σίγουρα, πάρα πολλοί νιώθουν την ανάγκη να έρθουν σε ένα ορεινό χωριό και πάρα πολλοί το προσπάθησαν μέσα στα χειρότερα χρόνια της κρίσης. Δυστυχώς, δεν υπήρχε κανείς να τους στηρίξει», απάντησαν τα μέλη της οργάνωσης, που έχουν αποφασίσει να αντιστρέψουν την κατάσταση αυτή διευκολύνοντας τη μετάβαση όσων επιθυμούν να μετακινηθούν από τις πόλεις σε κάποιο ορεινό χωριό.
Τους συνάντησα στο παλιό πετρόχτιστο δημοτικό σχολείο στο Δεμάτι, το οποίο έχουν ανακατασκευάσει και μετατρέψει πλέον σε έδρα της οργάνωσής τους. Και μόνο η απρόσκοπτη θέα των βουνών από το παράθυρο του σχολείου μπορεί να αποτελέσει έναν καλό λόγο για κάποιον να μετακινηθεί, αστειεύτηκαν δείχνοντάς μου πώς έχουν διαμορφώσει το παραδοσιακό κτίριο.
Η αφορμή για την αποστολή που έχουν αναλάβει είναι η εμπειρία που είχαν οι ίδιοι όταν εγκατέλειψαν τη ζωή στα αστικά κέντρα για να προσπαθήσουν να ζήσουν στο Δεμάτι.
«Υβριδική» διαμονή
Ο Σωτήρης Τσουκαρέλης ήθελε πάντα να ζήσει σε ορεινό χωριό. Oταν παντρεύτηκε τη Θάλεια Παντούλα, που κατάγεται από το Δεμάτι και διατηρεί σπίτι εκεί, αποφάσισαν μαζί να τολμήσουν τη μετάβαση. Ανακατασκεύασαν την κατοικία τους και ξεκίνησαν να ασχολούνται με την αγροτική παραγωγή. Τα προβλήματα ήταν πολλά και άμεσα: το χωριό δεν διέθετε ούτε καν μόνιμα ανοιχτό καφενείο, ενώ το κοντινότερο μέρος για να ψωνίσει κανείς έστω και τα βασικά ήταν ένα βενζινάδικο που απείχε 15 χιλιόμετρα.
Η κοινωνικοποίηση ήταν επίσης αρκετά δύσκολη, καθώς στο χωριό διέμενε μόνο ένα ζευγάρι κοντά στην ηλικία τους, ενώ η αξιοποίηση των χωραφιών και η διάθεση των τελικών προϊόντων τους εξελίχθηκε σε άθλο. Το αποτέλεσμα ήταν το ζευγάρι να δημιουργήσει ένα υβριδικό μοντέλο διαβίωσης, κατά το οποίο τη μισή εβδομάδα την περνούν στα Ιωάννινα, όπου εργάζεται και η Θάλεια, και την υπόλοιπη στο Δεμάτι.
Με πείσμα ωστόσο στο αρχικό του όραμα και έχοντας ολοκληρώσει τις σπουδές του στο Μετσόβιο Κέντρο Διεπιστημονικής Eρευνας, ο Σωτήρης Τσουκαρέλης επέλεξε αντί να συμβιβαστεί σε ένα ημιτελές μοντέλο, να δημιουργήσει λύσεις για τον ίδιο και τους υπόλοιπους που θέλουν να ακολουθήσουν παρόμοιο δρόμο. Μαζί με τη Θάλεια ίδρυσαν τα «Ψηλά Βουνά» και στην πορεία βρήκαν άξιους συνοδοιπόρους να τους πλαισιώσουν.
Η Χριστίνα Παπακυρίτση, που αποφάσισε να αφήσει την εργασία της στο μάρκετινγκ στην Αθήνα και να ζήσει με τον σύντροφό της μεταξύ Ιωαννίνων και Δεματίου και ο Βασίλης Νάκκας, δάσκαλος στην περιοχή, ήταν δύο εξ αυτών. Η επαφή με τη φύση, η επαγγελματική αποκατάσταση και η απομάκρυνση από τους γρήγορους ρυθμούς της πόλης ήταν οι βασικοί λόγοι που τους έδιωξαν από τα αστικά κέντρα.
Παρότι στην Ελλάδα η έκταση των ορεινών κοινοτήτων καταλαμβάνει το 78% της χώρας, οι κοινότητες αυτές είναι αραιοκατοικημένες και φιλοξενούν το 6,4% του συνολικού πληθυσμού, σε σχέση με το 17% που φιλοξενούσαν το 1950. «Θα μου πάρει ώρες για να περιγράψω πώς φτάσαμε μέχρι εδώ και γιατί τα ορεινά χωριά είναι ερημωμένα. Το θέμα είναι τι κάνουμε από εδώ και πέρα. Και είδαμε ότι πρέπει να κάνουμε πάρα πολλά, να πιάσουμε σχεδόν όλους τους τομείς μιας κοινωνίας, από την εκπαίδευση και την παραγωγή μέχρι τον τουρισμό και την κοινωνικοποίηση», σημείωσε ο Βασίλης Νάκκας.
Το παλιό σχολείο
Από τις πρώτες δράσεις της ομάδας ήταν να δημιουργήσουν μια επαγγελματική βάση στο Δεμάτι, μετατρέποντας το παλιό δημοτικό του χωριού που παρέμενε εγκαταλελειμμένο σε χώρους γραφείων, τόσο για την οργάνωση όσο και για κάποιον άλλον που ενδεχομένως να ήθελε να εργαστεί από εκεί.
Οπως περιέγραψε η Χριστίνα Παπακυρίτση, στην αρχή οι κάτοικοι ήταν διστακτικοί και δεν μπορούσαν να καταλάβουν ποια ήταν τα κίνητρα των νέων που ήθελαν να δώσουν ξανά ζωή στο χωριό. Σταδιακά, όταν συνειδητοποίησαν ότι υπήρχε πραγματικό ενδιαφέρον, η καχυποψία υποχώρησε: «Τώρα χαίρονται πάρα πολύ που μας βλέπουν, σε σημείο που αν λείψουμε κάποιο Σαββατοκύριακο μας ρωτούν, “πού χαθήκατε βρε παιδιά;”. Παρότι οι περισσότεροι είναι αυτάρκεις, αισθάνονται ασφάλεια όταν είμαστε εδώ».
«Και μόνο η παρουσία τους είναι αρκετή. Αν πραγματοποιήσουν και τα όνειρά τους και καταφέρουν να έρθουν μόνιμα στο χωριό, θα είναι πολύ σημαντικό για εμάς. Μιλάμε, μαθαίνουμε καινούργια πράγματα, ανταλλάσσουμε πληροφορίες», επιβεβαίωσε μιλώντας στην «Κ» ο πρόεδρος του χωριού Χρήστος Ζιάρας, που υποστήριξε την ομάδα στο να της δοθεί το σχολείο προς αξιοποίηση.
Η σχέση που έχει αναπτύξει η ομάδα με τους λιγοστούς κατοίκους φάνηκε στον ζεστό τρόπο που τους χαιρέτησε η 75χρονη Βασιλεία Τσιόλη, όταν πέρασαν μπροστά από την αυλή της. «Τα παιδιά αυτά μας έδωσαν ζωή. Τα αισθανόμαστε σαν τα παιδιά μας», είπε η ηλικιωμένη γυναίκα αγκαλιάζοντάς τους και γελώντας. Το βίωμά της αποτυπώνει την πρόσφατη ιστορία της ορεινής Ελλάδας: όπως περιέγραψε στην «Κ», το χωριό έσφυζε από ζωή μέχρι τη δεκαετία του ’60 και του ’70, οπότε οι περισσότεροι συντοπίτες της μετανάστευσαν στην Αμερική. Η ίδια δεν θέλησε να ακολουθήσει τον δρόμο αυτό και αποφάσισε να μείνει μεγαλώνοντας τις δύο κόρες της στο Δεμάτι. Παρότι αγαπούν και οι δύο το χωριό, η εργασία τους τις οδήγησε στα Ιωάννινα, όπου ζουν μόνιμα.
Τα «καλάθια»
Η ομάδα των «Ψηλών Βουνών» συνειδητοποίησε από νωρίς ότι ο βιοπορισμός στα ορεινά χωριά ήταν ένα από τα δυσκολότερα στοιχήματα. Οπως τόνισε ο Σωτήρης Τσουκαρέλης, έχουν επικεντρωθεί στο να κάνουν βιώσιμη την προσπάθεια όσων μετοικούν στα ορεινά χωριά και ξεκινούν να ασχολούνται με τον πρωτογενή τομέα.
Στόχος τους είναι κάθε πόλη να αποκτήσει έναν χώρο στον οποίο οι μικροί παραγωγοί από τις γύρω ορεινές περιοχές να πηγαίνουν τα προϊόντα τους, τα οποία θα «μετατρέπονται» έπειτα σε καλάθια που θα πωλούνται απευθείας σε νοικοκυριά της πόλης, με τα οποία θα έχουν κάνει συμφωνίες.
Τα «Ψηλά Βουνά» ξεκινούν το επόμενο διάστημα να λειτουργούν πιλοτικά έναν τέτοιο χώρο συλλογής και αποθήκευσης προϊόντων στην πόλη των Ιωαννίνων. Εχουν βρει ήδη 20 παραγωγούς και 40 καταναλωτές που θα συμμετέχουν στο εγχείρημα και θα λαμβάνουν κάθε εβδομάδα ένα καλάθι με τοπικά προϊόντα, φυσικά αλλά και μεταποιημένα, όπως τυρί ή μαρμελάδες.
«Εχουμε πάρει δάνειο από την τράπεζα και είμαστε στις άδειες. Υπολογίσαμε ότι με αυτόν τον τρόπο διάθεσης, το 80% της λιανικής τιμής μπορεί να φτάνει στον παραγωγό», τόνισε ο Σωτήρης Τσουκαρέλης. Σε πολλές χώρες της Ευρωπαϊκής Ενωσης, όπως η Γαλλία και η Γερμανία, επισήμανε, όχι μόνο υπάρχει αλλά είναι και θεσμοθετημένος αυτός ο τρόπος παραγωγής και προμήθειας και εντάσσεται στην κοινωνικά υποστηριζόμενη γεωργία. Στην Ελλάδα, η ΚοινΣΕπ έκανε χρήση ενός άλλου νομικού πλαισίου για κέντρα logistics ώστε να μπορέσουν να στήσουν αυτόν τον μηχανισμό.
Παράλληλα, προσπαθώντας να υποστηρίξουν γεωργούς, κτηνοτρόφους, αλλά και τοπικά σωματεία επιστράτευσαν εθελοντές, κάνοντας χρήση ήδη υφιστάμενων παγκόσμιων δικτύων εθελοντισμού. Με τον τρόπο αυτό έφεραν στο Δεμάτι και στα γύρω χωριά νέους από όλο τον κόσμο που ήθελαν να κάνουν διακοπές, βιώνοντας παράλληλα την εμπειρία τού να ζουν σε έναν ελληνικό ορεινό τόπο.
«Προσφέρουν φιλοξενία στους ταξιδιώτες – εθελοντές και αυτοί ως αντάλλαγμα τους βοηθούν σ’ αυτό που χρειάζονται. Είναι μια από τις υπηρεσίες που προσφέρουμε σε παραγωγούς, δήμους και πολιτιστικούς συλλόγους για να έχουν στήριξη και να κάνουν ένα πρότζεκτ για το χωριό. Φυσικά αυτό βοηθάει πάρα πολύ και στην κοινωνικοποίηση. Οι ντόπιοι γνωρίζουν ανθρώπους, ζωντανεύει το χωριό», τονίζει ο Βασίλης Νάκκας.
Πρεσβευτές της επιστροφής στα βουνά
Μέσα από τις δράσεις της η ομάδα των «Ψηλών Βουνών» έχει έρθει σε επαφή με τους πιο παραγωγικούς και εξωστρεφείς ανθρώπους των ορεινών κοινωνιών. Επόμενο βήμα της είναι να μετατρέψει το άτυπο αυτό δίκτυο σε ένα δίκτυο επίσημων πρεσβευτών, στους οποίους θεσμικά πλέον θα μπορεί να απευθύνεται όποιος ενδιαφέρεται να φύγει από την πόλη και να εγκατασταθεί σε έναν ορεινό τόπο. Θα είναι εκείνοι που θα δίνουν πληροφορίες σε όσους ενδιαφέρονται για τον τόπο και τις συνθήκες ζωής, αλλά και θα τους φέρνουν σε επαφή με ιδιοκτήτες σπιτιών ή άλλων επαγγελματικών χώρων.
Ασκώντας κριτική στην υπάρχουσα κρατική πολιτική, ο Σωτήρης Τσουκαρέλης παρατήρησε πως υπάρχει έλλειψη υποδομών και υπηρεσιών στις οποίες θα μπορούν να απευθύνονται τόσο όσοι μένουν ήδη στα ορεινά χωριά όσο κι εκείνοι που θέλουν να εγκαταλείψουν τις πόλεις για να εγκατασταθούν σ’ αυτά.
«Δεν υπάρχει καμιά πολιτική στην Ελλάδα σχετικά με τις ορεινές περιοχές. Εμείς προσπαθούμε να στήσουμε αυτό ακριβώς για να μπορέσει να επανεκκινήσει ένα τέτοιο κίνημα αποκέντρωσης».
Ο 59χρονος πρόεδρος του χωριού Χρήστος Ζιάρας είναι αισιόδοξος πως η ομάδα των «Ψηλών Βουνών» θα τα καταφέρει στο τέλος και θα μπορέσει να ζήσει μόνιμα στο Δεμάτι. Σημείωσε, ωστόσο, πως για να εδραιωθεί και να συνεχιστεί μια τέτοια τάση, το κράτος θα πρέπει να προσφέρει οικονομικά κίνητρα, καθώς η ζωή στο χωριό έχει μεγάλο κόστος και απαιτήσεις. «Σκεφτείτε πόσο πιο ακριβά πληρώνουμε εδώ τη βενζίνη ή τι ανάγκες έχουμε σε ηλεκτρικό και θέρμανση».
