Προβολή στο μέλλον της επιβίωσης και της ποικιλίας των ειδών πραγματοποίησαν δεκάδες επιστήμονες από πολλές χώρες, κάνοντας μια «βουτιά» σε δεκάδες χιλιάδες μελέτες των προηγούμενων δεκαετιών για τη γενετική ποικιλότητα ζώων, φυτών και μυκήτων. Στη μεγαλύτερη μετα-ανάλυση που έχει πραγματοποιηθεί μέχρι τώρα στο συγκεκριμένο πεδίο, καταγράφηκε ανησυχητική μείωση της γενετικής ποικιλότητας, που κάνει πιο ευάλωτα τα διάφορα είδη στις ραγδαίες αλλαγές σε κλίμα και περιβάλλον.
Η δημοσίευση στο επιστημονικό περιοδικό Νature υπογράφεται από ομάδα 57 επιστημόνων από 27 χώρες, μεταξύ των οποίων η Βρετανία, η Σουηδία, η Ισπανία, η Ελλάδα, οι ΗΠΑ και η Κίνα, με συντονίστρια την καθηγήτρια Κάθριν Γκρουέμπερ από το Πανεπιστήμιο του Σίδνεϊ. Αναλύθηκαν 80.271 επιστημονικές εργασίες των προηγούμενων 35 ετών, που αφορούσαν 628 είδη ζώων, φυτών και μυκήτων. Στα δύο τρίτα των πληθυσμών που αναλύθηκαν βρέθηκε σοβαρή μείωση της γενετικής ποικιλότητας. Στη μελέτη συμμετείχαν ερευνητές από το Εργαστήριο Δασικής Γενετικής του ΑΠΘ, με επικεφαλής τον καθηγητή Φίλιππο Αραβανόπουλο.
«Καταγράφηκε μια σαφής μείωση της γενετικής ποικιλότητας σε παγκόσμιο επίπεδο, που μπορεί να οδηγήσει σε επιταχυνόμενη εξαφάνιση ειδών στο μέλλον», λέει στην «Κ» ο κ. Αραβανόπουλος. Και να γιατί: «Τα είδη δεν είναι ακριβώς ίδια. Ολοι οι οργανισμοί έχουν μια σειρά από γονίδια που εκτελούν λειτουργίες. Υπάρχει και μια “αποθήκη”, όπου υπάρχουν γονίδια που δεν χρησιμοποιούνται, αλλά θα μπορούσαν να ενεργοποιηθούν εάν παραστεί ανάγκη. Εάν αλλάζει το κλίμα ή το περιβάλλον, για παράδειγμα. Γονίδια που θα μπορούσαν να κάνουν πιο ανθεκτικό ένα είδος στην αύξηση της θερμοκρασίας, πιο εύκολο να προσαρμοστεί. Και τώρα που θέλουμε λόγω κλιματικής αλλαγής και άλλων περιβαλλοντικών προβλημάτων τη γενετική ποικιλία, βλέπουμε πως περιορίζεται», εξηγεί.
Η κλιματική αλλαγή, οι ασθένειες, οι μύκητες, αλλά και άμεσα ανθρώπινες παρεμβάσεις, όπως εκχερσώσεις, αστικοποίηση, πυρκαγιές, είναι μεταξύ των αιτιών που περιορίζουν τα είδη και συρρικνώνουν τη γενετική ποικιλότητα. «Υπάρχουν περιοχές που είναι εκτός ελέγχου, όπου πραγματοποιείται μεγάλη καταστροφή, με πρώτο τον Αμαζόνιο», τονίζει ο καθηγητής του ΑΠΘ. «Οσο μειώνονται οι πληθυσμοί μειώνεται και η γενετική ποικιλότητα, πάμε σε ομομειξία, που οδηγεί σε εκφυλισμό των ειδών», συμπληρώνει.
Οπως κατέδειξε η έρευνα, γενετική απώλεια δεν έχουν μόνο κινδυνεύοντα ή απειλούμενα είδη, αλλά και πολλά κοινά είδη, όπως η πεύκη ή μεγάλα θηλαστικά (ζαρκάδια, ελάφια κ.ά.). Επιπλέον ανησυχητικό φαινόμενο που καταγράφηκε ήταν πως η τάση μείωσης της γενετικής ποικιλότητας εμφανίζεται σε ίδια επίπεδα και στις προστατευόμενες περιοχές. «Η ανακήρυξη μιας περιοχής ως προστατευόμενης, χωρίς τη λήψη μέτρων, δεν έχει αυτομάτως θετικές συνέπειες. Από την άλλη, όταν λαμβάνονται συγκεκριμένα μέτρα τότε έχουμε θετικά παραδείγματα, όπως συνέβη με την αλεπού της Αρκτικής όπου η απελευθέρωση ζώων στο περιβάλλον, όχι μόνο μεγάλωσε τους αριθμούς, αλλά και τη γενετική ποικιλία», αναφέρει ο κ. Αραβανόπουλος.
«Η εργασία αυτή είναι το επιστέγασμα μιας δουλειάς που κράτησε πέντε χρόνια, καθώς συμμετείχα από την έναρξή της το 2020 στον σχεδιασμό και ειδικά στον έλεγχο των μεθοδολογιών που χρησιμοποιήθηκαν. Στη συνέχεια με την ερευνητική μας ομάδα, στην οποία συμμετείχαν η μεταδιδακτορική ερευνήτρια Ρίτα Βερμπιλάιτε (2021-2022) και ο υποψήφιος διδάκτορας Νίκος Τουρβάς (2021-2025), αναλύσαμε εκατοντάδες εργασίες για έλεγχο δεδομένων και στη συνέχεια για εξόρυξη δεδομένων και υπολογισμό μεταδεδομένων», σημειώνει ο καθηγητής του ΑΠΘ.
Οι συνέπειες από τις απώλειες ειδών δεν είναι αμελητέες, ακόμη κι αν τις δούμε αποκλειστικά άμεσα ωφελιμιστικά. Στην περίπτωση των φυτών χάνουμε φαρμακευτικές και άλλες χρήσιμες ουσίες, ξυλεία, τροφή, έναν πολύτιμο σύμμαχο στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, ενώ ενισχύεται ο κίνδυνος διάβρωσης και ξηρασίας. «Η πρόοδος στη γενετική και τη βιοστατιστική ανάλυση έχει προσφέρει νέα εργαλεία και τεχνολογίες αιχμής, που κάνουν εφικτή τη μελέτη των γενετικών αλλαγών εις βάθος χρόνου. Και με τη γενετική ανάλυση ανά τακτά χρονικά διαστήματα, αλλά και με τη δυνατότητα να μαθαίνουμε από δημοσιευμένες έρευνες πολύ καιρό μετά την πραγματοποίησή τους», σημειώνουν οι ερευνητές. «Αν και στην Ελλάδα έχουμε μια από τις μεγαλύτερες δεξαμενές βιοποικιλότητας στην Ευρώπη, δυστυχώς το ερευνητικό έργο είναι αντιστρόφως ανάλογο της αξίας της», σημειώνει ο κ. Αραβανόπουλος.
Η κουκουναριά
Το Εργαστήριο Δασικής Γενετικής του ΑΠΘ παρακολουθεί την κουκουναριά, ένα εμβληματικό είδος στη χώρα. Οι ερευνητές κάνουν δειγματοληψία DNA από βελόνες του δέντρου, κουκουνάρια και σπέρματα. «Η κουκουναριά έχει γενικά πολύ χαμηλή γενετική ποικιλότητα, περίπου 60% χαμηλότερη από τον μέσο όρο των υπολοίπων έξι ειδών πεύκης της Μεσογείου. Επομένως, είναι ένα είδος πολύ ευάλωτο στην ταχεία κλιματική αλλαγή. Μελετώντας την εξέλιξη της γενετικής της ποικιλότητας μεταξύ 2006 και 2023 είδαμε πως δεν έχει ανακάμψει και παραμένει σε εξαιρετικά χαμηλά επίπεδα. Η κουκουναριά μάλλον βρίσκεται στη δυσχερέστερη θέση από όλα τα κωνοφόρα είδη της χώρας (πεύκα, έλατα, κέδρα και ερυθρελάτη), όσον αφορά την ανταπόκριση στις προκλήσεις της κλιματικής αλλαγής», σημειώνει ο καθηγητής του ΑΠΘ.
Για να ανακάμψει η κουκουναριά απαιτούνται ορισμένα μέτρα. Σύμφωνα με το εργαστήριο του ΑΠΘ, πρέπει να προφυλάσσεται η φυσική αναγέννηση, να προστατεύονται τα μικρά δενδρύλλια. «Παλιότερα τα κατέστρεφε η βόσκηση, τώρα τα πατούν οι επισκέπτες. Να αφήσουμε το δάσος να αναπαραχθεί, να γίνει η διασταύρωση των ειδών. Αν αυτό δεν προχωράει θα χρειαστεί να μαζέψουμε σπέρματα, να κάνουμε φυτώρια και να αναπτύξουμε νέα φυτά», σημειώνει ο κ. Αραβανόπουλος. Η μάχη για τη γενετική ποικιλότητα και τη σωτηρία των ειδών είναι μακρόχρονη, αλλά και με συνέπειες που θα σφραγίσουν το μέλλον.
