Εχουν περάσει τριάντα χρόνια από τη μέρα που έφυγε από τη Θεσσαλονίκη ως απόφοιτη του Κολεγίου Ανατόλια, για να σπουδάσει με υποτροφία στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ. Ακολουθώντας τα χνάρια των γονιών της, που είναι γιατροί, πήρε πτυχίο Ιατρικής, ειδικεύτηκε στη Νεφρολογία και ταυτόχρονα εντρύφησε στην Κυτταρική Βιολογία, καθώς αυτό ήταν το όνειρό της από πολύ νωρίς: «Να συνδυάσω την κλινική ιατρική πράξη με την έρευνα, ώστε να βοηθώ όχι μόνο τους ανθρώπους που κάθε φορά θα ζητούν τη βοήθειά μου για κάποιο πρόβλημα υγείας, αλλά και να κάνω –αν είμαι τυχερή και αποδώσουν οι προσπάθειές μου– κάποια ανακάλυψη που θα βοηθήσει ασθενείς σε όλο τον κόσμο».
Στη Βοστώνη βρήκε το ιδανικό περιβάλλον: «Μια κουλτούρα καινοτομίας, που αποτελεί πόλο έλξης για ανθρώπους με πάθος για τη μάθηση, μια περιρρέουσα ατμόσφαιρα που σε ωθεί διαρκώς να βελτιώνεσαι και τη δυνατότητα να έχεις ευελιξία. Ιδιαίτερα αυτό για μένα είναι πολύ σημαντικό. Θέλω να πηγαίνω εκεί όπου κάθε φορά με οδηγεί η έρευνα χωρίς να μπαίνω σε καλούπια». Γι’ αυτό και μολονότι είχε αρκετές δελεαστικές προτάσεις «μεταγραφών», η Αννα Γρέκα παραμένει πιστή στο Χάρβαρντ, όπου είναι καθηγήτρια Ιατρικής, και στο Broad Institute, όπου διατηρεί το εργαστήριό της. Παράλληλα εργάζεται νεφρολόγος στο νοσοκομείο Mass General Brigham.
Η έρευνά της εστιάζει στις μονογονιδιακές διαταραχές, στις μεταλλάξεις σε ένα γονίδιο οι οποίες προκαλούν σπάνιες γενετικές ασθένειες. «Ο όρος “σπάνιες” δεν αποδίδει ακριβώς την πραγματικότητα. Μεμονωμένα, αν δούμε καθεμιά ξεχωριστά, είναι σπάνιες, όμως συνολικά, λόγω του μεγάλου αριθμού τους –σχεδόν 8.000– επηρεάζουν πάρα πολλούς ανθρώπους σε όλο τον πλανήτη», διευκρινίζει στην «Κ». «Μόνο στις ΗΠΑ οι ασθενείς ξεπερνούν τα 30 εκατ. και στην Ελλάδα τις 500.000. Στην πλειονότητά τους είναι παιδιά και συνήθως πεθαίνουν πριν συμπληρώσουν το πέμπτο έτος της ηλικίας τους. Με την έρευνά μας προσπαθούμε να “ξεκλειδώσουμε” τους μηχανισμούς που προκαλούν αυτές τις μεταλλάξεις μέσα στα κύτταρά μας. Εχοντας τη δυνατότητα να διαβάσουμε όλα τα γράμματα του ανθρωπίνου γονιδιώματος –τρία δισεκατομμύρια σε κάθε κύτταρό μας–, μπορούμε να εντοπίζουμε τους λάθος συλλαβισμούς που έχουν αποτέλεσμα κάποια πρωτεΐνη να κάνει κάτι διαφορετικό από αυτό για το οποίο είναι σχεδιασμένη. Τέτοιες μοριακές… ανορθογραφίες δημιουργούν δυσλειτουργία μέσα στο ίδιο το κύτταρο και εμφάνιση διαφόρων ασθενειών. Η τεράστια πρόκληση είναι όχι μόνο να καταλάβουμε πώς γίνεται αυτή η διαδικασία μέσα στα κυκλώματα των κυττάρων μας, αλλά κυρίως πώς θα μπορούμε να παρέμβουμε και να τη διορθώσουμε».
Θεραπείες ακριβείας
Aν αυτό γίνει εφικτό θα οδηγήσει στην ανάπτυξη θεραπειών ακριβείας και η άκρη του μίτου για την Αννα Γρέκα και την ομάδα της βρίσκεται στην Κύπρο. «Εδώ και τουλάχιστον τρεις δεκαετίες έχουν βρεθεί εκεί οικογένειες, μέλη των οποίων νοσούν από νεφρική ανεπάρκεια με τρόπο μυστηριώδη –χωρίς προφανή αιτία, δηλαδή– και πεθαίνουν. Οι γιατροί είχαν συμπεράνει ότι εφόσον αυτή η “θανατηφόρος κληρονομιά” περνούσε από τη μια γενιά στην άλλη, κάποιο γονίδιο ευθυνόταν, όμως οι γενετιστές δεν μπορούσαν να το βρουν. Το κατάφερε ο Ερικ Λάντερ, καθηγητής Βιολογίας στο ΜΙΤ και σημερινός διευθυντής του Broad Institute. «Ο λάθος συλλαβισμός κρυβόταν σε μια σκοτεινή γωνιά του γονιδιώματος, όπου ήταν δύσκολο να εντοπιστεί». Εκείνη την εποχή που ο Ερικ Λάντερ έκανε αυτή τη σημαντική ανακάλυψη, γνωρίστηκαν με την Ελληνίδα ερευνήτρια σε ένα συνέδριο και αυτή η συνάντηση έγινε αφορμή να μεταφέρει εκείνη το εργαστήριό της στο Broad και να ασχοληθεί με τη συγκεκριμένη γενετική νόσο.
«Αυτή η μετάλλαξη δημιουργεί μια πρωτεΐνη λανθασμένα διπλωμένη, τσαλακωμένη, για να σας το δώσω με εικόνα: δεν έχει το κανονικό σχήμα και εξαιτίας αυτού δεν μπορεί να φτάσει στον προορισμό της, στη μεμβράνη των κυττάρων των νεφρών, αλλά μένει μέσα στο κύτταρο. Ολες αυτές οι τσαλακωμένες πρωτεΐνες εξακολουθούν να συσσωρεύονται με τον καιρό. Ουσιαστικά γίνονται τοξικά απορρίμματα για το κύτταρο, που δεν μπορεί να τις αντέξει και πεθαίνει, προκαλώντας τη νεφρική ανεπάρκεια. Υπάρχουν πιθανώς εκατομμύρια ασθενείς παγκοσμίως με την ίδια νεφρική νόσο, στους οποίους δεν έχει εντοπιστεί η ύπαρξη της συγκεκριμένης μετάλλαξης», συνεχίζει η Αννα Γρέκα. «Ταυτόχρονα, υπάρχουν άλλες πρωτεΐνες, που λέγονται cargo receptors, που συγκεντρώνουν αυτές τις χαλασμένες, αλλά δεν έχουν πού να τις πάνε – σαν φορτηγά γεμάτα σκουπίδια. Με την ομάδα μου ανακαλύψαμε μια χημική ουσία που οδηγεί αυτά τα φορτηγά στην ανακύκλωση. Ετσι οι τσαλακωμένες πρωτεΐνες φτάνουν σε ένα τμήμα του κυττάρου που λέγεται λυσόσωμα (λύσις+σώμα), εκεί διασπώνται σε κομματάκια, μετατρέπονται σε αμονιξέα και στη συνέχεια μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην παραγωγή νέων πρωτεϊνών. Η φύση είναι σοφή και ξέρει πώς να αξιοποιεί τις πρώτες ύλες της».
Οι cargo receptors, οι πρωτεΐνες-φορτηγά με τις οποίες τα τοξικά απορρίμματα μεταφέρονται στην κυτταρική ανακύκλωση και αποτρέπεται η εκδήλωση της συγκεκριμένης γενετικής νόσου, δεν είναι σωτήριες μόνο για τα κύτταρα των νεφρών, αλλά και άλλων οργάνων, όπου διαφορετικές μεταλλάξεις έχουν το ίδιο αποτέλεσμα: τσαλακωμένες πρωτεΐνες οι οποίες οδηγούν σε κληρονομική τύφλωση, πρώιμο οικογενές Αλτσχάιμερ, παθήσεις στο ήπαρ. «Η χημική ουσία που ανακαλύψαμε θα μπορούσε να αποδειχθεί κομβικός μηχανισμός για τη λειτουργία των κυκλωμάτων των κυττάρων και να χρησιμοποιηθεί για πολλά γενετικά νοσήματα· να συμβάλει στην ανάπτυξη φαρμάκων-πασπαρτού, δηλαδή».
Η ανταμοιβή
Περισσότερες από 100.000 μεταλλάξεις προκαλούν ασθένειες· το ζητούμενο για τους επιστήμονες είναι να μελετηθούν στο σύνολό τους ταυτόχρονα –με τις ευκολίες που παρέχει και η τεχνητή νοημοσύνη– και να βρεθούν οι κόμβοι για όλες. «Ο δρόμος από το εργαστήριο στο φαρμακείο, από την ανακάλυψη της αιτίας μέχρι τη θεραπεία, είναι μακρύς και δύσβατος. Απαιτούνται χρόνος, κόπος και πολλά χρήματα για να μετατραπεί σε φάρμακο ένα επίτευγμα της βασικής έρευνας. Τα εννέα στα δέκα πειράματα συνήθως αποτυγχάνουν. Εμείς είμαστε κοντά στο να ξεκινήσουν, μέσα στην επόμενη διετία, οι κλινικές μελέτες που θα δείξουν αν αυτή η χημική ουσία, το υποψήφιο φάρμακο, είναι ασφαλές».
Τη ρωτάω πόσες ώρες εργάζεται καθημερινά. «Δεν τις μετράω! Είναι… αμέτρητες, άλλωστε», απαντάει γελώντας. Και η ανταμοιβή της γι’ αυτή την προσπάθεια; «Είναι πολλές, όχι μία: οι ασθενείς μου που γίνονται καλά, οι φοιτητές μου που εξελίσσονται και ανοίγουν τα δικά τους εργαστήρια, τα βήματα που κάνουμε καθημερινά με τους συνεργάτες μου. Είμαι αισιόδοξη. Ζούμε μια χρυσή εποχή της βιοϊατρικής. Μπορούμε να παρεμβαίνουμε στο γονιδίωμα αυτό καθαυτό για να διορθώνουμε προβλήματα. Τα επόμενα χρόνια θα δούμε ακόμη πιο εντυπωσιακά επιτεύγματα στα μέτωπα του καρκίνου, των μεταβολικών νοσημάτων και των νευρολογικών παθήσεων».
