Από το διαμέρισμά του, στον δέκατο έκτο όροφο πολυτελούς συγκροτήματος επί της Πέμπτης Λεωφόρου στο Μανχάταν, η θέα του Σέντραλ Παρκ είναι μαγευτική. Eξω, το χιόνι που πέφτει εδώ και μέρες έχει σκεπάσει τα πάντα. Μέσα, όμως, το σαλόνι είναι… λουλουδιασμένο. «Είναι Μονέ», μου λέει ο οικοδεσπότης, δείχνοντάς μου τον πίνακα με τα μοβ ανθάκια που ξεπροβάλλουν μέσα από ένα καταπράσινο λιβάδι. «Και αυτός», μου δείχνει άλλον έναν πίνακα του διάσημου Γάλλου ζωγράφου. «Εχουμε και δύο Πικάσο», συνεχίζει. «Είστε πολύ τυχερός που ζείτε ανάμεσα σε τόσο πολλά και σπουδαία έργα τέχνης», σχολιάζω. Ο συνομιλητής μου αναστενάζει. «Η ζωή περνάει τόσο γρήγορα…».
Ρόι Βάτζελος, 95 ετών, θρύλος της βιοτεχνολογίας και της φαρμακευτικής βιομηχανίας, με πολυετή θητεία στη Merck και στη Regeneron. Πολλά από τα φάρμακα που κυκλοφορούν εδώ και δεκαετίες στην αγορά, όπως οι πολύ γνωστές στατίνες για την υπερχοληστερολαιμία, έχουν προέλθει από το δικό του εργαστήριο. Χάρη στην έρευνα του ιδίου και της ομάδας του, που οδήγησε στην ανακάλυψη θεραπείας για την ογκοκερκίαση –τροπική νόσο η οποία προκαλείται από παρασιτικό σκουλήκι έπειτα από το τσίμπημα μύγας τσε τσε– εκατομμύρια παιδιά στην Αφρική γλίτωσαν την τύφλωση κατά τις τελευταίες δεκαετίες.
Αλλά και μέγας ευεργέτης: Οι δωρεές του για την ανάπτυξη νέων φαρμάκων και οι υποτροφίες, κυρίως στα Πανεπιστήμια Columbia και UPenn, έχουν αγγίξει το ένα δισ. δολάρια. Η πορεία του είναι μυθιστορηματική, γεμάτη ανατροπές και προκλήσεις. Με τη στήριξη της συζύγου του Νταϊάνας (παιδί Ελλήνων μεταναστών κι εκείνη, από την Κεφαλονιά) –«που επηρέασε όσο κανείς άλλος ολόκληρη την ύπαρξή μου», όπως εξομολογείται ο ίδιος– κατάφερνε να ξεπερνά τα εμπόδια και να θέτει νέους στόχους.
«Είμαι 100% Ελληνας»
Πιάσαμε το νήμα της αφήγησης από τη Μικρά Ασία, εκεί όπου φτάνουν οι ρίζες του Πινδάρου (όπως βαφτίστηκε) Βάτζελος. «Η μητέρα μου είχε γεννηθεί στη Σμύρνη από οικογένεια εμπόρων. Ο πατέρας μου στο Ντενιζλί· ο παππούς μου ήταν γιατρός. Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και οι δύο οικογένειες βρέθηκαν στην Ερεσό της Λέσβου, όπου οι γονείς μου γνωρίστηκαν, παντρεύτηκαν και έφυγαν για τις ΗΠΑ. Είμαι 100% Ελληνας, δηλαδή. Η πρώτη γλώσσα που έμαθα ήταν τα ελληνικά, συγχωρέστε με που δεν μου είναι εύκολο πια να τα μιλήσω. Ο πατέρας μου ήταν υποδηματοποιός. Ονειρευόταν να φτιάξει τη δική του επιχείρηση κατασκευής υποδημάτων – καινούργιων, δεν του άρεσε καθόλου να επιδιορθώνει παλιά.
Ομως τα τέσσερα μεγαλύτερα αδέλφια του, που βρίσκονταν ήδη στην Αμερική, είχαν ανοίξει μικρά εστιατόρια και τον έπεισαν να κάνει κάτι σχετικό. Εμαθε, λοιπόν, να παρασκευάζει παγωτά και γλυκά. Τη λάτρεψε τη ζαχαροπλαστική. Από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου, έμπαινα κι εγώ μαζί του στο εργαστήριο, για να τον βοηθώ, έφτιαχνα γλειφιτζούρια και σοκολάτες κάθε λογής. Στη συνέχεια άνοιξε και εκείνος μια “ντάινα” στο Rahway του Νιου Τζέρσεϊ, πολύ κοντά στις κεντρικές εγκαταστάσεις της φαρμακοβιομηχανίας Merck, εκεί όπου παρήχθησαν για πρώτη φορά η πενικιλίνη και η βιταμίνη Β12».
Στο Estelle, το οικογενειακό εστιατόριο, ο μικρός Πίνδαρος με τις αδελφές του, Ελεν και Τζόαν, σέρβιραν τους πελάτες. Εκείνος άκουγε τις συζητήσεις των επιστημόνων –βιολόγων, χημικών, μηχανικών– και στην εφηβεία η επιστήμη άρχισε να τον συναρπάζει ολοένα και περισσότερο. «Ως παιδί ονειρευόμουν να γίνω καουμπόης ή έστω… Ινδιάνος (γέλια) και να έχω το δικό μου άλογο. Στο δημοτικό ήμουν κακός μαθητής, λόγω των αυτιών μου. Να σας εξηγήσω τι εννοώ: στην τάξη καθόμασταν με σειρά αλφαβητική. Το επίθετό μου αρχίσει από V, ένα από τα τελευταία γράμματα του αγγλικού αλφαβήτου, οπότε το θρανίο μου ήταν στις πίσω σειρές. Είχα περάσει και κάποιες ωτίτιδες που είχαν επηρεάσει την ακοή μου, επομένως από εκεί δεν άκουγα σχεδόν τίποτα! Στο γυμνάσιο, όμως, βρέθηκε στον δρόμο μου ένας εξαιρετικός καθηγητής που είδε την έφεσή μου για τα μαθηματικά και κατάφερε να με κινητοποιήσει. Κι από εκεί που ήμουν στον πάτο, βρέθηκα στην κορυφή!».
Η γνωριμία με την Νταϊάνα
Ξεκίνησε σπουδές χημείας στο Πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνια, αλλά στο δεύτερο έτος αποφάσισε να μεταπηδήσει στην Ιατρική του Columbia. «Επεδίωξα να έρθω στη Νέα Υόρκη για έναν ακόμη λόγο: στο μεταξύ είχα γνωρίσει την Νταϊάνα, που φοιτούσε στο Barnard, και ήθελα να είμαι κοντά της». Για δύο δεκαετίες μετά το πτυχίο και το διδακτορικό του, ο Ρόι Βάτζελος εργάστηκε αρχικά στα Εθνικά Ινστιτούτα Υγείας (National Institutes of Health) των ΗΠΑ και στη συνέχεια στον ακαδημαϊκό χώρο. «Ανέλαβα τη θέση του επικεφαλής του τμήματος βιοχημείας στο Πανεπιστήμιο της Ουάσιγκτον, μετά τη συνταξιοδότηση του Καρλ Φέρντιναντ Κόρι, ο οποίος το 1947 είχε βραβευθεί με Νομπέλ Ιατρικής. Μπορείτε να φανταστείτε πόσο αγχωτικό είναι να διαδέχεσαι έναν νομπελίστα;».
Βλέπουμε τις ευκαιρίες – «Οι Ελληνες, ιδιαίτερα οι μετανάστες, είμαστε έξυπνοι και ριψοκίνδυνοι. Βλέπουμε τις ευκαιρίες και δεν φοβόμαστε τα ρίσκα. Επίσης εκτιμάμε πολύ τη μόρφωση. Ολα αυτά με διαμόρφωσαν».
Στα μέσα της δεκαετίας του 1970, μία ακόμη καθοριστική αλλαγή: δέχεται την πρόταση να είναι ο νέος επικεφαλής του τμήματος έρευνας και ανάπτυξης φαρμάκων της Merck και επιστρέφει στη μικρή πόλη των παιδικών του χρόνων με στόχο να ανακαλύψει μόρια που θα μπορούσαν να οδηγήσουν στην καταπολέμηση ασθενειών. Το 1985 γίνεται διευθύνων σύμβουλος της εταιρείας και το 1987 βιώνει τον πρώτο του θρίαμβο. «Βγάλαμε στην αγορά την πρώτη στατίνη.
Κάποιοι γιατροί πίστεψαν στην αποτελεσματικότητά της και άρχισαν αμέσως να τη συνταγογραφούν. Οι περισσότεροι, όμως, ήταν δύσπιστοι. Μέχρι που δημοσιεύθηκαν τα αποτελέσματα μιας μεγάλης κλίμακας κλινικής μελέτης: η μείωση των θανάτων από καρδιακά επεισόδια ήταν 43% και των εγκεφαλικών επεισοδίων 30%. Αυτή ήταν η αρχή της επανάστασης των στατινών».
H ίδια χρονιά είναι ορόσημο στην πορεία του για έναν ακόμη λόγο: «Καταφέραμε, σε συνεργασία με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, τη UNICEF, τα Ηνωμένα Εθνη και την Παγκόσμια Τράπεζα, μεταξύ άλλων, να ξεκινήσουμε πρόγραμμα δωρεάν διάθεσης σε αφρικανικές χώρες του φαρμάκου Mectizan, δηλαδή της αλβενδαζόλης, που χρησιμοποιείται για τη θεραπεία μιας ποικιλίας παρασιτικών λοιμώξεων. Μέχρι πέρυσι, έχουμε υπολογίσει ότι συνολικά 375 εκατ. ασθενείς γλίτωσαν χάρη σε αυτό από την ογκοκερκίαση που προκαλεί τύφλωση, αλλά και από τη λεμφική φιλαρίαση (ελεφαντίαση).
Αντιστοίχως, στην Κίνα, όπου τη δεκαετία του 1980 σχεδόν το 9% του πληθυσμού έπασχε από ηπατίτιδα Β, δώσαμε την τεχνολογία παρασκευής του εμβολίου έναντι πολύ χαμηλού αντιτίμου. Σήμερα το ποσοστό των νοσούντων έχει πέσει κάτω από το 1%. Δεν υπάρχει μεγαλύτερη χαρά από το να σώζεις τη ζωή έστω και ενός ανθρώπου. Πόσο μάλλον τόσων εκατομμυρίων. Και αυτό το “δώρο” το κάνει μόνο η επιστήμη».
Η ανησυχία για τον Τραμπ – «Εχω διαβάσει την “Οδύσσεια” τουλάχιστον δέκα φορές. Για τον πρόεδρο Τραμπ; Φοβάμαι ότι αυτός ο άνθρωπος θα καταστρέψει τις Ηνωμένες Πολιτείες. Ισως και όλο τον κόσμο…».
Κεφάλαιο «Regeneron»
Κλείνοντας τα 65 του χρόνια, στην τελική ευθεία για τη συνταξιοδότησή του, ο Ρόι Βάτζελος άκουσε ότι η Regeneron, μια νέα εταιρεία βιοτεχνολογίας, αντιμετώπιζε οικονομικά προβλήματα. Συνιδρυτής της ήταν ο επίσης ελληνικής καταγωγής Τζορτζ Γιανκόπουλος. «Ηταν διάνοια, όπως υποστήριζαν πολλοί από τον χώρο. Γνωρίζοντάς τον, συνειδητοποίησα ότι καθόλου δεν υπερέβαλλαν. Ο Τζορτζ με εντυπωσίασε με τις εις βάθος γνώσεις του για τόσο πολλά και διαφορετικά επιστημονικά πεδία και με τη φλόγα που είχε εντός του για την ανακάλυψη καινούργιων φαρμάκων. Αποφάσισα να τους βοηθήσω ως επενδυτής και να μπω στο διοικητικό συμβούλιο της εταιρείας για δυο-τρία χρόνια – τόσα υπολόγιζα. Πέρασαν 28 έως το 2023, οπότε αποφάσισα να “κρεμάσω τα παπούτσια μου” οριστικά».
Τι σημαίνει για τον ίδιο η ελληνικότητά του; Επηρέασε την πορεία του – και με ποιον τρόπο; «Οι Ελληνες, ιδιαίτερα οι μετανάστες, είμαστε έξυπνοι και ριψοκίνδυνοι. Βλέπουμε τις ευκαιρίες και δεν φοβόμαστε να πάρουμε ρίσκα. Επίσης εκτιμάμε πολύ τη μόρφωση. Ολα αυτά αναπόφευκτα με διαμόρφωσαν». Και πώς κυλάει σήμερα η ζωή για το ζεύγος Βάτζελος; «Το μεγαλύτερο μέρος του έτους ζούμε στη Φλόριντα. Καμαρώνουμε τα παιδιά και τα εγγόνια μας, αλλά και τους εκατοντάδες νέους επιστήμονες που έχουμε βοηθήσει με τις υποτροφίες μας. Παίζουμε τένις, όσο μας κρατούν ακόμη τα πόδια μας. Διαβάζουμε· προσωπικά λατρεύω τα ομηρικά έπη, έχω διαβάσει την “Οδύσσεια” τουλάχιστον δέκα φορές. Και ανησυχούμε για την κλιματική αλλαγή».
Και η πολιτική; Παρακολουθεί τις εξελίξεις; Ποια είναι η γνώμη του για τον πρόεδρο Τραμπ; Ο Ρόι Βάτζελος μένει για μερικά δευτερόλεπτα σκεπτικός πριν απαντήσει: «Φοβάμαι ότι αυτός ο άνθρωπος θα καταστρέψει τις Ηνωμένες Πολιτείες. Ισως και όλο τον κόσμο…».
_______________________________________________________________________________
Κεντρική φωτογραφία: Ο Ρόι Βάτζελος αφηγείται στην «Κ» τη μυθιστορηματική ζωή του στο σαλόνι του διαμερίσματός του στο Μανχάταν της Νέας Υόρκης, με φόντο τον αγαπημένο του πίνακα του Ματίς.
