Τα social media δεν είναι παράγοντας γέννησης της σημερινής κρίσης δημοκρατίας. Είναι όμως καθοριστικός παράγοντας πολλαπλασιασμού και διάδοσής της. H σχέση της δημοκρατίας με τα social media δεν ήταν πάντα αμφιλεγόμενη. Στη δεκαετία του 2010 υπήρξε μια ταύτιση της πολιτικής λειτουργίας του νέου αυτού μέσου με τον εκδημοκρατισμό. Κατ’ αρχάς, εξαιτίας του ρόλου που έπαιξαν τα social media στην Αραβική Ανοιξη και τις συνεχόμενες εξεγέρσεις που προκάλεσαν την πτώση τυραννικών καθεστώτων και ισόβιων ηγετών σε Τυνησία, Λιβύη και Αίγυπτο. Κατά δεύτερο λόγο η σύνδεση έγινε εξαιτίας κοινωνικών κινημάτων που αναπτύχθηκαν την περίοδο της οικονομικής κρίσης της προηγούμενης δεκαετίας σε δυτικές χώρες, όπως η Ισπανία, η Ελλάδα (με τους αγανακτισμένους), οι ΗΠΑ (Οccupy Street) κ.ά. και εξέφραζαν μια γενικευμένη δυσφορία απέναντι στο υπάρχον οικονομικοπολιτικό σύστημα.
Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις τα social media ουσιαστικά έγιναν δίαυλοι πολιτικής κινητοποίησης από τα κάτω, τρόποι παράκαμψης των φθαρμένων θεσμών πολιτικής αντιπροσώπευσης (π.χ. κόμματα, συνδικάτα), μέσα έκφρασης έκρυθμων συναισθημάτων για υπαρκτά προβλήματα (π.χ. χρεοκοπία) ή συστημικές αδικίες και πεδία διαμόρφωσης μιας πραγματικής αίσθησης ότι το παιχνίδι της δημοκρατικής εξουσίας δεν είναι δεδομένο αλλά ανοιχτό. Πολύ γρήγορα βέβαια αποδείχτηκε ότι η αισιόδοξη διάσταση της σχέσης μέσων κοινωνικής δικτύωσης και δημοκρατίας ήταν προσωρινή.
Τα social media έγιναν δίαυλοι κινητοποίησης από τα κάτω, τρόποι παράκαμψης φθαρμένων θεσμών και μέσα έκφρασης έκρυθμων συναισθημάτων.
Το χάος στον αραβικό κόσμο και η κυριάρχηση των πιο αρχαϊκών και βίαιων πολιτικών και θρησκευτικών ομάδων έφερε γρήγορα τη ματαίωση. Το ίδιο συνέβη στις δυτικές χώρες, όπου τα κοινωνικά κινήματα διαμαρτυρίας αποδείχτηκαν το καλύτερο όχημα για την επικράτηση του αριστερού και δεξιού λαϊκισμού, δηλαδή έδωσαν τον πρωταγωνιστικό ρόλο σε πρόσωπα και φορείς που μάλλον υπονόμευσαν περαιτέρω τους δημοκρατικούς θεσμούς παρά τους ενίσχυσαν. Την ανησυχία αυτή άλλωστε βιώνουμε και σήμερα στην Ελλάδα για το αν η εύλογη κοινωνική διαμαρτυρία για το δυστύχημα στα Τέμπη που εκβάλλει από τα social media στους δρόμους, θα ακολουθήσει ένα αίτημα εκβάθυνσης των δημοκρατικών θεσμών ή εκ νέου αποδόμησής τους.
Πλούσιο επιστημονικό και δημοσιογραφικό μελάνι είχε πέσει, άλλωστε, για τον ρόλο των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στην ανάδειξη ενός μεγάλου αουτσάιντερ στην προεδρία των ΗΠΑ: του Μπαράκ Ομπάμα το 2008. Οι καινοτομίες που είχε εισαγάγει στην πολιτική επικοινωνία και ιδίως η συμμετοχική διάσταση που προσέδωσε στις εκλογικές διαδικασίες, η προσέλκυση χορηγιών, αλλά και η περαιτέρω αίσθηση οικειότητας που έχτισε με το εκλογικό σώμα, είχε πολλαπλώς σημανθεί ως η αφορμή για να μιλάμε για μια νέα φάση «συμμετοχικής δημοκρατίας», στην οποία μας οδηγούσε η τεχνολογία.
Δύσκολα μπορεί να βρεθεί μεγαλύτερο παράδειγμα της δύναμης και των προβλημάτων που μπορεί να φέρει η χρήση των social media από τον Στέφανο Κασσελάκη.
Η διάψευση αυτού του αφηγήματος ήρθε μερικά χρόνια αργότερα με την ανάδειξη ενός άλλου πολιτικού αουτσάιντερ, με εντελώς διαφορετικά χαρακτηριστικά στην προεδρία των ΗΠΑ. Προφανώς, μιλάμε για την περίπτωση του Ντόναλντ Τραμπ το 2017, ο οποίος αξιοποίησε κατά κόρον τις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης για να εκπέμψει μηνύματα συντηρητικής (αντ)επανάστασης και βαθιάς πολιτικής μισαλλοδοξίας, τα οποία εκφράζει μέχρι και σήμερα. Δύσκολα βέβαια μπορεί να βρεθεί αλλού μεγαλύτερο παράδειγμα της δύναμης και ταυτόχρονα των προβλημάτων που μπορεί να φέρει στη λειτουργία της σύγχρονης πολιτικής η χρήση των social media, από αυτό του Στέφανου Κασσελάκη (ανάδειξή του στην ηγεσία του ΣΥΡΙΖΑ από το πουθενά σε χρόνο-ρεκόρ και ουσιαστική διάλυση του κόμματος μέσα σε λίγους μήνες).
Τα social media δημιουργούν «φούσκες αντήχησης» των απόψεών μας που θεωρούμε αναμφισβήτητες αλήθειες και μας απομονώνουν από άλλες θεωρήσεις της πραγματικότητας.
Η επιστημονική βιβλιογραφία γύρω από τη σχέση πολιτικής και social media όλο και περισσότερο στρέφεται γύρω από τον ρόλο τους στην ιδεολογική πόλωση που χαρακτηρίζει τη σημερινή εποχή. Για το γεγονός ότι δημιουργούν αλγοριθμικά, με fake news ή με άλλους τρόπους «φούσκες αντήχησης» των απόψεών μας που θεωρούμε αναμφισβήτητες αλήθειες και μας απομονώνουν από άλλες θεωρήσεις της πραγματικότητας. Αυτό που ίσως δεν έχει κατανοηθεί επαρκώς είναι ότι τα social media, από την αρχή της εμφάνισής τους πήραν κατά βάση έναν «αντισυστημικό» χαρακτήρα, αφού ήρθαν να αμφισβητήσουν έμπρακτα τους παραδοσιακούς πόλους ενημέρωσης και πολιτικής ευαισθητοποίησης. Γι’ αυτόν τον λόγο, οδήγησαν είτε σε νέες κινηματικές λογικές (π.χ. «Κίτρινα Γιλέκα») είτε σε μεγάλες πολιτικές εκπλήξεις (π.χ. Brexit), που όλες έβαλαν και βάζουν σε διερώτηση τον σύγχρονο παγκοσμιοποιημένο καπιταλισμό, ενισχύουν τα εθνικολαϊκιστικά επιχειρήματα και αμφισβητούν τον τρόπο λειτουργίας των δημοκρατικών θεσμών.
Η χαοτική δημοκρατία που τείνει να εξαπλωθεί παντού είναι σίγουρα αποτέλεσμα όχι μόνο της αποδιάρθρωσης της μεσαίας τάξης αλλά και των social media, του μέσου δηλαδή που έδωσε ένα ριζοσπαστικό τόνο σχεδόν σε οποιαδήποτε πολιτική θέση τα αξιοποιεί. Απλά, χωρίς να το έχουμε καταλάβει απολύτως, το χάος έγινε το νέο «σύστημα» που επιτήδειοι προσπαθούν να ελέγξουν, βάζοντας σε μεγάλη διακινδύνευση τις βασικές προδιαγραφές λειτουργίας της δημοκρατικής δημόσιας σφαίρας.
* Ο κ. Βασίλης Βαμβακάς είναι καθηγητής Κοινωνιολογίας της Επικοινωνίας στο ΑΠΘ.
