Μικρές τελείες στον χάρτη, άλλες μοναχικές κι άλλες σε συστάδες. Κύκλοι που τέμνονται σε αναπάντεχα σημεία. Κάπως έτσι μοιάζουν αν τις κοιτάξεις από ψηλά οι παρέες μας, οι κοινωνικές και επαγγελματικές μας συναναστροφές, οι συγγένειες. Κι αν παρατηρώντας καλά αυτό το κοινωνιόγραμμα μπορούσαμε να «προλάβουμε» κακοτοπιές, κακά συναπαντήματα, επικίνδυνα μονοπάτια;
Κι όμως κάτι τέτοιο γίνεται τα τελευταία χρόνια στη Βέροια από την «Πρωτοβουλία για το Παιδί» –φορέας παιδικής προστασίας στη χώρα με σημαντικό έργο–, με στόχο την πρόληψη της παιδικής και νεανικής παραβατικότητας. Ιθύνων νους η κοινωνική λειτουργός Δώρα Νιώπα, υπεύθυνη του Κέντρου Αναφοράς και Παροχής Συμβουλευτικής. Οπως είπε στην «Κ», ήδη από το 2018 ολοένα και περισσότερο προσέρχονταν στο κέντρο γονείς ανησυχώντας για την αρνητική μεταστροφή στη συμπεριφορά των παιδιών τους: φυγές από το σπίτι, απορριπτική συμπεριφορά εις βάρος τους, κατακόρυφη πτώση της επίδοσης στο σχολείο, κατάχρηση αλκοόλ κ.λπ.
Σε άλλες περιπτώσεις οι γονείς παρατηρούσαν ότι τα παιδιά φορούσαν ρούχα και κοσμήματα που δεν ήταν δικά τους ή ότι κατείχαν περισσότερα χρήματα από όσο το χαρτζιλίκι που τους έδιναν. «Η αλλαγή αυτή ταυτιζόταν σχεδόν πάντα με την αλλαγή του φιλικού περιβάλλοντος των παιδιών. Ο κύκλος των φίλων κατά τη διάρκεια της εφηβείας αποτελεί ένα κοινωνικό δίκτυο. Είναι πιθανόν το δίκτυο των συνομηλίκων να δημιουργήσει ένα περιβάλλον που ανέχεται, υποστηρίζει ή παράγει τη βία και την παραβατικότητα». Κάπως έτσι, με τους συναδέλφους της στο Κέντρο Αναφοράς σκέφθηκαν να καταρτίσουν ένα δίκτυο το οποίο θα απεικονίζει τις σχέσεις μεταξύ ανηλίκων και νεαρών ενηλίκων που εκδηλώνουν παρορμητικές συμπεριφορές και προβαίνουν από κοινού σε επικίνδυνες ή παραβατικές πράξεις.
Οι «μεταλλάξεις» των παιδιών ταυτίζονται με τις αλλαγές του φιλικού περιβάλλοντος, υποστηρίζει η κοινωνική λειτουργός Δώρα Νιώπα, υπεύθυνη του προγράμματος.
Στους γονείς ή στους ίδιους τους ανηλίκους που προσεγγίζουν τη δομή γίνεται η ίδια ερώτηση: ποιος είναι ο κύκλος των φίλων; Μήπως άλλαξε παρέες τον τελευταίο καιρό; «Αυτό συνεχίζεται για τα επόμενα 3-4 χρόνια. Με χρήση αλγορίθμων καταλαβαίνουμε ποια άτομα έχουν μεγαλύτερη επιρροή στο σύστημα και έτσι κάνουμε πιο έντονες παρεμβάσεις σε αυτά τα παιδιά».
Η μεγέθυνση του δικτύου
Το 2021 το δίκτυο αποτελούνταν από 117 άτομα που συσχετίζονταν μεταξύ τους με 1.111 συσχετίσεις, το 2022 από 144 άτομα με 1.817 συσχετίσεις και για το 2023 το δίκτυο που προέκυψε αφορούσε 222 άτομα με 3.339 συσχετίσεις. Οπως λένε οι ειδικοί του κέντρου, είναι πολύ σπάνια η περίπτωση νεοεμφανιζόμενων στη δομή εφήβων με παρεκκλίνουσα συμπεριφορά που να μην αναφέρουν ότι διατηρούν φιλικές ή κάποιες άλλες σχέσεις με άτομα του συγκεκριμένου κοινωνικού δικτύου. Το 2023 το δίκτυο απαρτιζόταν από ανηλίκους κατά 57% και από νεαρούς ενηλίκους κατά 43%. Το 65% ήταν θύματα παραμέλησης από το οικογενειακό περιβάλλον τους. «Εντύπωση προκαλεί το ότι στον συσχετισμό μεταξύ των ατόμων, άτομα που δεν παραμελήθηκαν από το οικογενειακό τους περιβάλλον τείνουν να προσεγγίζουν άτομα που παραμελήθηκαν από το οικογενειακό περιβάλλον, ενώ άτομα που παραμελήθηκαν από το οικογενειακό τους περιβάλλον τείνουν να προσεγγίζουν άτομα από την ίδια κατηγορία», λέει η κ. Νιώπα.
Σε σχέση με τη σχολική επίδοση, το 37% είχε διαρρεύσει από το εκπαιδευτικό σύστημα, το 55% είχε μια πολύ χαλαρή σχέση με το σχολικό περιβάλλον, περνώντας με δυσκολία τις τάξεις, ενώ το 7% είχε καλές επιδόσεις. Και πάλι οι συνδέσεις έχουν ενδιαφέρον: τα παιδιά που δεν φοιτούν στο σχολείο τείνουν να συνδέονται με παιδιά από την ίδια κατηγορία, τα παιδιά που δεν φοιτούν στο σχολείο και αυτά που μετά βίας περνάνε την τάξη δεν προτιμούν να συνδέονται με παιδιά που έχουν καλή σχολική επίδοση, ενώ τα παιδιά με καλή σχολική επίδοση διατηρούν περισσότερες συνδέσεις με τα παιδιά που έχουν διαρρεύσει από το σχολείο. Σχετικά με την εμπλοκή με το σύστημα ποινικής δικαιοσύνης, το 46% έχει προσαχθεί και το 7% έχει καταδικαστεί και κρατηθεί σε κατάστημα κράτησης. Το 47% δεν έχει μέχρι στιγμής καμία επαφή με το σύστημα ποινικής δικαιοσύνης. Το 23% των ατόμων έχει παρενοχληθεί σεξουαλικά, ενώ το 15% έχει υποστεί σεξουαλική κακοποίηση. «Καθώς μέσα από όλη αυτή τη δουλειά γινόμαστε δέκτες πολλής πληροφορίας, έχουμε διαπιστώσει ότι πολύ συχνά οι παραβατικές συμπεριφορές, ιδίως η χρήση ουσιών, οι διαρρήξεις και οι κλοπές, υποκινούνται από ενηλίκους. Μάλιστα τις περισσότερες φορές τα ίδια τα παιδιά αντιμετωπίζουν τον νόμο, αλλά οι ενήλικοι παραμένουν στο περιθώριο, αν και έχουν κέρδη από αυτή τη δραστηριότητα».
Οι ενέργειες
Χάρη στην ανάλυση του «κοινωνιογράμματος», η «Πρωτοβουλία για το Παιδί» έχει προχωρήσει σε στοχευμένες ενέργειες στην κοινότητα που ήδη έχουν αποφέρει καρπούς: σταδιακή διακοπή των σχέσεων των ανηλίκων με άλλα παραβατικά άτομα, αύξηση του αριθμού των εφήβων και των νεαρών ανηλίκων που επανασυνδέθηκαν με τη σχολική κοινότητα. «Είδαμε παιδιά να διακόπτουν πλήρως την παραβατική δραστηριότητα», λέει η ίδια. «Οι τελείες τους έχουν αφαιρεθεί από το δίκτυο, αφού δεν ασκούν πλέον επιρροή στο σύστημα». Πολλά από αυτά τα παιδιά σήμερα έχουν ενηλικιωθεί, ενώ το δίκτυο υποδέχεται νέους «θαμώνες».
«Τα σημερινά 15χρονα έχουν άλλα χαρακτηριστικά, μπαίνουν πολύ νωρίτερα σε πολύ σοβαρότερες πράξεις. Παλαιότερα υπήρχε μια κλιμάκωση. Τώρα είναι πολύ περισσότερο παρορμητικά». Σημειώνεται ότι πολλές από αυτές τις δράσεις πραγματοποιήθηκαν χάρη στην υποστήριξη του ιδρύματος Matilda.
