Ο Θανάσης Βασιλείου τράβηξε τα πρώτα πλάνα του ντοκιμαντέρ «ΛΟ» χωρίς να έχει την παραμικρή ιδέα ότι το υλικό αυτό θα κατέληγε να γίνει μια βαθιά προσωπική ταινία που θα τον οδηγούσε στα σκοτεινά χρόνια της δικτατορίας, φέρνοντας στο φως οικογενειακά μυστικά. «Η ταινία αυτή άλλαξε κατά κάποιο τρόπο τη ζωή μου. Με βοήθησε να πάρω κάποιες σημαντικές αποφάσεις και αυτές οι αποφάσεις κατέληξαν να είναι μέρος της ταινίας», λέει στην «Κ» για το πρώτο μεγάλου μήκους ντοκιμαντέρ του, που κάνει πρεμιέρα στο 27ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης (από 6 έως 16 Μαρτίου).
Ολα ξεκίνησαν πριν από πέντε χρόνια, όταν μετά τον θάνατο της μητέρας του βρέθηκε στο σπίτι όπου μεγάλωσε, για να το αδειάσει. Τότε, έβγαλε το κινητό του και άρχισε αυθόρμητα να «τραβάει» τα δωμάτια της παιδικής του ηλικίας, κυρίως γιατί φοβόταν πως λόγω χρεών μπορεί να αναγκαζόταν να αποχωριστεί το σπίτι. Στην πορεία ήρθε αντιμέτωπος με μια βαριά κληρονομιά, όχι μόνον υλική αλλά και συμβολική.
Συλλέγοντας τις αναμνήσεις
Οσο αδειάζει το διαμέρισμα του τετάρτου ορόφου στο Γαλάτσι, αναδύονται θραύσματα αναμνήσεων. Κάποια είναι δύσκολα. Κάθεται στον καναπέ και η μητέρα του του εξηγεί ότι ο πατέρας έχει καινούργια οικογένεια και δεν επρόκειτο να ξαναγυρίσει. Θυμάται κάποια απογεύματα να περιμένει στην είσοδο της πολυκατοικίας για την προγραμματισμένη σαββατιάτικη βόλτα με τον πατέρα του, αλλά εκείνος να μην εμφανίζεται ποτέ. Του έρχονται, όμως, στο μυαλό και κάποιες γλυκές αναμνήσεις. Η γιαγιά να μαγειρεύει στην κουζίνα και να μοσχοβολάει το σπίτι. Ο παππούς να τους επισκέπτεται και να του φέρνει λουκούμια και δώρα. Οι γονείς του είχαν χωρίσει όταν ήταν πολύ μικρός και με τον πατέρα του η σχέση ήταν ανέκαθεν δύσκολη. Ο παππούς, βέβαια, προσπαθούσε να τον αναπληρώσει.
«Οι αναμνήσεις εκείνης της περιόδου είναι στοιβαγμένες και μπερδεμένες. Αλλά μία είναι εκείνη που θυμάμαι καθαρά, σαν να ήταν χθες», αφηγείται στην ταινία. Πήγαινε στην έκτη δημοτικού. Ενα απόγευμα καθόταν στο τραπέζι της κουζίνας με τον παππού του, ο οποίος είχε υποστεί ένα ελαφρύ εγκεφαλικό. Εμενε μαζί του μέχρι να αναρρώσει. Εκεί, λοιπόν, ο παππούς, μέσα σε ένα λόγο κάπως συγκεχυμένο, γύρισε, τον κοίταξε και του είπε κάτι που δεν είχε ξανακούσει ποτέ. Κάτι που ενέπλεκε άμεσα τον πατέρα του στον μηχανισμό της ΕΣΑ στα χρόνια της δικτατορίας. Ο δεκάχρονος τότε Θανάσης δεν γνώριζε τίποτα για την Ελληνική Στρατιωτική Αστυνομία, που κατά τη διάρκεια της επταετίας ήταν ο κύριος βραχίονας καταστολής και πρωτοστατούσε στα βασανιστήρια. Κατάλαβε όμως ενστικτωδώς τη σοβαρότητα αυτών που είχαν μόλις ειπωθεί από την αντίδραση της γιαγιάς του. «Λο!» φώναξε στον παππού του. Αμέσως κατάλαβε πως αυτό που είχε ειπωθεί εκείνη την ημέρα έπρεπε να ξεχαστεί. «Λο σημαίνει σώπα στην ηπειρώτικη διάλεκτο», εξηγεί ο Βασιλείου.
«Ξύνοντας» το παρελθόν
Ετσι και έγινε. Ο παππούς, η οικογένεια ουδέποτε συζήτησαν μαζί του ξανά αυτά που είχαν ειπωθεί εκείνο το απόγευμα. Σε εκείνη την ηλικία, όμως, του ήταν αναγκαίο να συμπληρώνει τα κενά. Οποτε έχανε επαφή με τον πατέρα του, κατασκεύαζε φανταστικές ιστορίες με την ΕΣΑ. Αργότερα, όταν σπούδαζε κινηματογράφο στη Γαλλία, άρχισε να ασχολείται έντονα με την περίοδο της χούντας. «Παρότι δεν με ενδιέφερε ποτέ το ντοκιμαντέρ, ούτε είχα ιδιαίτερη ιστορική παιδεία, άρχισα να διαβάζω με πάθος τα πάντα σχετικά με τη δικτατορία. Να αναζητώ όλες τις εικόνες και να τις βλέπω ξανά και ξανά με προσοχή». Δημοσίευσε δύο ακαδημαϊκά άρθρα για τα «Επίκαιρα» της επταετίας, για το πώς οι δικτάτορες σκηνοθετούσαν τον εαυτό τους με σκοπό να προπαγανδίσουν τη δράση τους και να πείσουν ότι ο κόσμος τούς λάτρευε. Ο Βασιλείου γνώριζε, βέβαια, ότι πίσω από τις μεγαλοπρεπείς εκδηλώσεις, τα εγκαίνια, τις παρελάσεις και τις συναυλίες στο κατάμεστο Καλλιμάρμαρο κρύβονταν οι συλλήψεις, τα βασανιστήρια και η εξορία.
Οταν αποφάσισε να κάνει τη δική του ταινία, συνειδητοποίησε πως όλα αυτά τα χρόνια έψαχνε μήπως σε κάποια από αυτές τις εικόνες συναντούσε τον δικό του πατέρα. Ουδέποτε ρώτησε τον ίδιο ευθέως για το παρελθόν του. Ηταν, όμως, πλέον έτοιμος να αναζητήσει την αλήθεια.
Στα αρχεία της εποχής που έχει εντοπίσει, συναντά τους αστυνομικούς με τη χαρακτηριστική στολή. Γαλάζιο πηλήκιο, λευκά περιβραχιόνια και μεγάλα ξύλινα κλομπ. Κυκλοφορούν στον δρόμο και τρομοκρατούν τους περαστικούς. Χρησιμοποιούν απροκάλυπτα τα κλομπ. Σε άλλη σκηνή, φαινομενικά ανέμελη, ένας δημοσιογράφος κάνει ερωτήσεις σε περαστικούς για την πολιτική κατάσταση της χώρας. «Θα μου επιτρέψετε να μην απαντήσω. Αυτό σημαίνει πως ξέρετε τι θέλω να πω», απαντάει κάποιος πιο τολμηρός, που αμέσως φεύγει με γοργό βήμα. Στο βάθος, διακρίνονται οι αστυνομικοί να παρακολουθούν τις κινήσεις του κόσμου.
«Ανευ της θελήσεώς μου»
Αναζητά και βρίσκει τις καταθέσεις των αστυνομικών του ΕΑΤ-ΕΣΑ στις δίκες τους. «Επελέγην άνευ της θελήσεώς μου στην ΕΣΑ. Δεν υπηρέτησα πατρίδα εγώ, υπηρέτησα τις παρανοϊκές ιδέες μιας ομάδας καθαρμάτων της χούντας», ακούγεται να λέει ένας από τους νεαρούς κατηγορουμένους. Πολλοί δικαιολόγησαν τη συμμετοχή τους και αθωώθηκαν. Σε άλλους επιβλήθηκαν ποινές – από 5 μήνες μέχρι 23 χρόνια. Hταν άραγε ο πατέρας του κάποιος από αυτούς τους άνδρες;
«Ομάδα καθαρμάτων»: «Επελέγην άνευ της θελήσεώς μου στην ΕΣΑ. Δεν υπηρέτησα πατρίδα εγώ, υπηρέτησα τις παρανοϊκές ιδέες μιας ομάδας καθαρμάτων της χούντας», ακούγεται να λέει ένας από τους νεαρούς κατηγορουμένους σε δίκη. Πολλοί δικαιολόγησαν τη συμμετοχή τους και αθωώθηκαν.
Βρίσκει και την κατάθεση του Παναγούλη και ακούει για τα βασανιστήρια στα οποία τον υπέβαλαν. Για τα σημάδια στο κορμί του. Για το πώς τον κρατούσαν δεμένο, κρεμασμένο με αλυσίδες. Ο Βασιλείου, πλέον με την κάμερά του, νιώθει την ανάγκη να επισκεφθεί ένα δρόμο «γεμάτο φαντάσματα». Στην οδό Μπουμπουλίνας, στη θέση του κτιρίου όπου γίνονταν τα άγρια βασανιστήρια, υπάρχει σήμερα μια πολυκατοικία και τίποτα δεν θυμίζει το παρελθόν. Ο ίδιος αρχίζει να σκέφτεται όχι μόνον όσα συνέβαιναν πίσω από τις κλειστές πόρτες του αρχηγείου της ΕΣΑ αλλά και τις αντιδράσεις των γειτόνων που, σύμφωνα με μαρτυρίες, έκλειναν τις κουρτίνες για να μη βλέπουν. Τα θύματα ωστόσο, αφηγείται, ήλπιζαν πως κάποιος θα ακούσει τις φωνές τους.
«Θανασάκη, να το διαβάσεις»
Οσο αδειάζει το σπίτι της μητέρας του, ξεχωρίζει τα βιβλία της και εκεί ανακαλύπτει ένα μήνυμά της προς τον ίδιο. Λόγια που είχε γράψει πριν από 40 χρόνια στην πρώτη σελίδα του βιβλίου «Eνας άνδρας» της Οριάνα Φαλάτσι για τον Αλέκο Παναγούλη. «Θανασάκη, θέλω όταν μεγαλώσει το μυαλό σου να το διαβάσεις». Eκείνος διαβάζει το βιβλίο και αναρωτιέται γιατί του το άφησε. «Δεν ήσουν ούτε αντιστασιακή ούτε αριστερή. Γιατί με στέλνεις ξανά στα σκοτεινά χρόνια;». Η αφήγησή του σε όλη την ταινία είναι στην πραγματικότητα ένα γράμμα προς εκείνη, το οποίο έγραψε με τη βοήθεια του συγγραφέα Χρήστου Χρυσόπουλου.
«Αν δεν έκανα την ταινία, μπορεί να μην είχα πάρει ποτέ τηλέφωνο τον πατέρα μου», εξομολογείται στην «Κ». Επικοινωνεί μαζί του ύστερα από χρόνια, του λέει πως θέλει να κάνει μια ταινία για την ιστορία της οικογένειας κι εκείνος δέχεται να του μιλήσει. Μέσα από αυτή τη συνάντηση, δίνονται κάποιες απαντήσεις για το παρελθόν του και τη συμμετοχή του στην ΕΣΑ. Αν και για τον Θανάση Βασιλείου, ως γιο αλλά και ως σκηνοθέτη, πλέον αυτό δεν έχει τόση σημασία. Το πραγματικό ερώτημα έχει σαφώς μετατοπιστεί. «Η ταινία δεν ήταν μόνο για τον πατέρα μου ή για τη σιωπή που επέβαλε η οικογένειά μου, αλλά για το πώς μια ολόκληρη γενιά σιώπησε. Ηταν πολλοί εκείνοι οι οποίοι ούτε αποδέχθηκαν το καθεστώς, αλλά ούτε του αντιστάθηκαν. Και αυτή η σιωπή ίσως ήταν που επέτρεψε στους δικτάτορες να κυβερνήσουν τόσα χρόνια. Αλλά και αργότερα, λόγω ενοχών, η σιωπή συνεχίστηκε και συνέβαλε στο να περάσει το συλλογικό τραύμα στην επόμενη, δική μου γενιά», σημειώνει.
Η γενιά που σιώπησε: «Η ταινία δεν ήταν μόνο για τον πατέρα μου, αλλά και για το πώς μια ολόκληρη γενιά σιώπησε. Ηταν πολλοί εκείνοι οι οποίοι ούτε αποδέχθηκαν το καθεστώς, αλλά ούτε του αντιστάθηκαν. Και αυτή η σιωπή ίσως ήταν που επέτρεψε στους δικτάτορες να κυβερνήσουν τόσα χρόνια».
Μέχρι πολύ πρόσφατα, είχε μπει τόσο βαθιά στη δημιουργία της ταινίας που δεν είχε προλάβει να συνειδητοποιήσει ότι κάτι τόσο προσωπικό θα προβληθεί «εκεί έξω» και θα το δει άγνωστος σε εκείνον κόσμος. «Μπορεί η προσωπική μου ιστορία να μπλέκεται με την ιστορία της επταετίας, αλλά στην πραγματικότητα νιώθω πως, τελικά, η ταινία είναι μια έκκληση ενός γιου προς τον 85χρονο πατέρα του. Σαν να του απλώνω το χέρι και να του ζητάω για πρώτη φορά, μετά πενήντα χρόνια, να μάθω την αλήθεια και να τον συμπεριλάβω σε κάτι δικό μου», καταλήγει.
