Φτάνουν στο χείλος του ωκεανού ανεμπόδιστα, ή σχεδόν –οι κλειστοί δρόμοι εύκολα παραβιάζονται– και βουτούν στα βαθιά χωρίς να γνωρίζουν κολύμπι. Το πώς θα επιβιώσουν τα παιδιά στα απάτητα νερά της σκοτεινής πλευράς της ψηφιακής υδρογείου αποτελεί τον μέγα πονοκέφαλο των κυβερνήσεων στον δημοκρατικό κόσμο. Ποιος θα τους μάθει κολύμπι; Το σχολείο μπορεί;
«Ναι, ορισμένες χώρες εφαρμόζουν ήδη καινοτόμες καλές πρακτικές και υπάρχουν οι πρώτες μετρήσεις για την αποτελεσματικότητά τους», μας πληροφορεί ο Γιώργος Μητακίδης, επίτιμος πρόεδρος του Διεθνούς Οργανισμού για τον Ψηφιακό Διαφωτισμό, συνδημιουργός της Κοινοπραξίας του Παγκόσμιου Ιστού, διακεκριμένος πανεπιστημιακός δάσκαλος στην Ελλάδα και στο εξωτερικό (ΜΙΤ, Κορνέλ κ.ά.), ο οποίος συμμετέχει στην προσπάθεια να γίνουν αυτές οι πρακτικές προσβάσιμες σε όλους.
«Η απαγόρευση της χρήσης κινητών στα σχολεία εφαρμόζεται στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες και σε πολλές πολιτείες των ΗΠΑ. Η Ελλάδα όμως είναι η πρώτη ευρωπαϊκή χώρα που θεσπίζει το ηλικιακό όριο των 15 για την είσοδο στα κοινωνικά δίκτυα», λέει ο κ. Μητακίδης.
Το παράδοξο
«Λέμε κινητό. Κινητό τι; Το “τηλέφωνο” το χάσαμε στον δρόμο. Δεν είναι τυχαίο. Ο νομοθέτης δεν απαγορεύει στα παιδιά το τηλέφωνο, αλλά το έξυπνο κινητό. O Jonathan Haidt, το βιβλίο του οποίου μνημόνευσε ο πρωθυπουργός, το θέτει ρητά. Οχι έξυπνο κινητό πριν από τα 12, όχι κοινωνικά δίκτυα πριν από τα 16, χρόνος για να παίζουν τα παιδιά χωρίς επιτήρηση. Διότι υπάρχει το εξής παράδοξο: γονείς περιορίζουν τα παιδιά περισσότερο από ό,τι οι προηγούμενες γενιές στον αναλογικό κόσμο, ενώ τα αφήνουν ελεύθερα στον ψηφιακό. Οι απαγορεύσεις δουλεύουν; Οχι, στον βαθμό που διακηρύσσεται. Υπάρχουν πολλοί τρόποι να τις παρακάμψει κανείς. Μήπως δεν πρέπει να θεσπιστούν; Και πάλι όχι. Χτυπούν το καμπανάκι. Ακόμη κι όταν δεν εφαρμόζονται κατά γράμμα, έχουν αξία. Ομως δεν αποτελούν από μόνες τους λύση, ποτέ δεν αποτέλεσαν. Λύση είναι ο εφοδιασμός των νέων με ψηφιακές δεξιότητες που θα τους επιτρέψουν όχι μόνο να επιβιώσουν αλλά να ζήσουν μια πλήρη και παραγωγική ζωή στον ψηφιακό κόσμο, ως ενεργοί πολίτες που προστατεύουν τη δημοκρατία και θέτουν την τεχνολογία στην υπηρεσία της ανθρωπότητας. Η τεχνητή νοημοσύνη πρέπει να υπηρετήσει 8 δισ. ανθρώπους, όχι οκτώ δισεκατομμυριούχους», επισημαίνει ο κ. Μητακίδης.
Ποιος κάνει τι σήμερα για να μάθουν τα παιδιά ψηφιακό κολύμπι; «Δηλαδή να αποκτήσουν εκείνη τη σύνθεση δεξιοτήτων που ξεπερνάει τον απλό ψηφιακό αλφαβητισμό και εμπεριέχει την κριτική σκέψη. Σε ορισμένες χώρες, όπως στη Φινλανδία, την Εσθονία, την Ιρλανδία εφαρμόζονται, πιλοτικά, καινοτόμες μέθοδοι που βοηθούν τα παιδιά να αναπτύξουν κριτική σκέψη. Αμεσα, με την ένταξη νέων μαθημάτων στο σχολικό πρόγραμμα, και έμμεσα, με την ενδυνάμωση της κριτικής σκέψης στα διδασκόμενα μαθήματα. Στη Φινλανδία, στα 12, στην αρχή του γυμνασίου, τα παιδιά περνούν από μια εκπαίδευση όπως οι στρατιώτες στο κέντρο νεοσυλλέκτων – πριν πας στον στρατό πρέπει να μάθεις τα βασικά. Πιάνουν στα χέρια το έξυπνο κινητό και διδάσκονται πώς να το χρησιμοποιούν αποφεύγοντας τις παγίδες. Και στη συνέχεια σε ξεχωριστά νέα μαθήματα διδάσκονται (από κατάλληλα εκπαιδευμένους καθηγητές) πώς να διακρίνουν την αλήθεια από το ψέμα, το ουσιαστικό από το επουσιώδες, πώς να εντοπίζουν το λάθος σε έναν συλλογισμό. Μαθαίνουν να αμφισβητούν την εγκυρότητα των πηγών, να αναζητούν διαφορετικές γνώμες, να μην κλείνονται σε δωμάτια αντήχησης, να συμπεριφέρονται με πνευματική μετριοφροσύνη, να αντλούν τον πλούτο γνώσης αποφεύγοντας τις κακοτοπιές. Αλλά και έμμεσα. Για παράδειγμα στο μάθημα της Ιστορίας, προσεγγίζουν την ύλη μέσα όχι από ένα βιβλίο, αλλά από διαφορετικές πηγές, από μελέτες ειδικών που έχουν διαφορετική άποψη, ώστε να εντοπίσουν την αφετηρία των θέσεών τους, αν έχουν διαφορετικές αρχές ή διαφορετικά στοιχεία».
«Στις χώρες όπου εφαρμόζονται πιλοτικά τα προγράμματα αυτά αρκετά χρόνια τώρα, έχουν αρχίσει να μετράνε τα αποτελέσματα. Στη Φινλανδία, επί παραδείγματι, έβαλαν παιδιά ίδιας ηλικίας από τη Φινλανδία και τις ΗΠΑ, να κοιτάξουν ανακατεμένες ψευδείς και αληθείς ειδήσεις και να ξεχωρίσουν τις αληθείς. Τα παιδιά από τη Φινλανδία τα πήγαν πολύ καλύτερα. Το είδαμε και στους ενηλίκους. Μελέτη του ΟΟΣΑ που διενεργείται κάθε 10 χρόνια και μετράει γενικές ικανότητες των ανθρώπων (η Ελλάδα δεν συμμετείχε), έδειξε ότι αυτές έχουν υποχωρήσει στις περισσότερες χώρες – με εξαίρεση πολύ λίγες. Πρώτη μεταξύ αυτών η Φινλανδία».
Στη Φινλανδία, στα 12, τα παιδιά περνούν από εκπαίδευση όπως οι νεοσύλλεκτοι στρα- τιώτες. Διδάσκονται πώς να χρησιμοποιούν το έξυπνο κινητό αποφεύγοντας τις παγίδες.
Και σταδιακά εμφανίζονται ειδικά σχολικά βιβλία. Πέρυσι ο Οργανισμός για τον Ψηφιακό Ουμανισμό, στον οποίο ο κ. Μητακίδης είναι μέλος, εξέδωσε τον συλλογικό τόμο Introduction to Digital Humanism, ο οποίος διατίθεται δωρεάν ψηφιακά και έχει κατέβει περισσότερες από ένα εκατομμύριο φορές (ο κ. Μητακίδης έγραψε το κεφάλαιο για τη Δημοκρατία στην ψηφιακή εποχή) και απευθύνεται στα πανεπιστήμια. «Η πεμπτουσία του βιβλίου αυτού έγινε σχολικό εγχειρίδιο και διδάσκεται ήδη στα γυμνάσια της Βιέννης. Είναι γραμμένο στα γερμανικά, με τίτλο “Digitalisierung und Wir”, τώρα μεταφράζεται στα αγγλικά και προγραμματίζεται η μετάφρασή του στα ελληνικά».
Παράλληλα, ο Διεθνής Οργανισμός για τον Ψηφιακό Διαφωτισμό δημιούργησε μια πλατφόρμα (στο www.digitalenlightenment.org) η οποία φιλοξενεί όλες τις καινοτόμες πρακτικές που εφαρμόζονται σε σχολεία για την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης στην ψηφιακή εποχή, όπως και τα αποτελέσματα των μετρήσεων που έχουν έως τώρα πραγματοποιηθεί. Στόχος είναι, οι υποσχόμενες αυτές πρακτικές, οι οποίες περιγράφονται λεπτομερώς και είναι ελεύθερες, να διαδοθούν.
Οι δούρειοι ίπποι
«Εχουν αρχίσει να εμφανίζονται συστήματα που οι μεγάλες εταιρείες αποκαλούν “προσωπικούς μέντορες”. Προσφέρουν ατομική εκπαίδευση από απόσταση, κάτι που περιμέναμε χρόνια να συμβεί, όμως δεν συνέβη, δηλαδή να έχουν οι μαθητές έναν ψηφιακό εκπαιδευτικό βοηθό, που να καλύπτει τις δικές τους προσωπικές ανάγκες. Αυτό συμβαίνει τώρα, και όχι ακριβώς σωστά. Η Khan Academy –με την τεχνολογία της Open AI– είναι η εταιρεία που δημιούργησε τον πρώτο προσωπικό μέντορα, τον Khanmigo. Ακολούθησε η Google με τον δικό της μέντορα και άλλες», λέει ο διαπρεπής καθηγητής. Αυτά τα ισχυρά συστήματα τεχνητής νοημοσύνης τα οποία είναι στα χέρια ενός πολύ μικρού αριθμού μεγάλων εταιρειών, ο κ. Μητακίδης τα αποκαλεί «δούρειους ίππους» που ετοιμάζονται να εισχωρήσουν στο εκπαιδευτικό σύστημα. «Διότι δεν έχουν ως στόχο την απόκτηση από τους νέους ψηφιακών δεξιοτήτων, τη δημιουργία μιας καλύτερης κοινωνίας, αλλά μόνο το κέρδος. Καλό και θεμιτό, όμως ένα εκπαιδευτικό σύστημα δεν μπορεί να κατευθύνεται από τους τεχνο-κολοσσούς. Τον μέντορα συνοδεύει και η υποδομή της εταιρείας, το δικό της περιβάλλον, όπου μαθητής και εκπαιδευτικό σύστημα παγιδεύονται, γίνονται δέσμιοι της πλατφόρμας, χωρίς να έχουν εναλλακτικές. Μέντορες δεν κυκλοφορούν ακόμη στην αγορά, αλλά πολλά σχολεία στον κόσμο –όχι ακόμη στην Ελλάδα– διαθέτουν, αποκλειστικά, εκπαιδευτικές πλατφόρμες των εταιρειών. Ευρωπαϊκές χώρες υπογράφουν συμβόλαια με όρους που αποτρέπουν τα σχολεία από το να παγιδευτούν μέσα σε αυτές, κάτι που δεν συμβαίνει όμως, π.χ., στην Αφρική».
«Η μεικτή μόρφωση, μαζική και προσωποποιημένη, είναι μια εξαιρετικά θετική εξέλιξη, αλλά πρέπει να γίνει σωστά. Με τα κοινωνικά δίκτυα δεν το κάναμε σωστά. Τώρα μπαίνει στη ζωή μας μια νέα γενιά τεχνολογίας, ας προσπαθήσουμε αυτή τη φορά να το κάνουμε σωστά, να αντλήσουμε τα πλεονεκτήματα και τα οφέλη και να περιορίσουμε τις ζημιές και τους κινδύνους», καταλήγει ο κ. Μητακίδης.
Κίνδυνοι
Ποιοι είναι οι κίνδυνοι για ένα παιδί στον ψηφιακό κόσμο; «Να παγιδευτούν σε έναν θάλαμο αντήχησης, δηλαδή σε έναν κόσμο όπου ακούν μόνο αυτό που πιστεύουν ως σωστό. Να χάσουν την ικανότητα να μελετούν προσεκτικά και να αντιλαμβάνονται τα πράγματα σε βάθος. Είναι αυτό που οι ειδικοί ονομάζουν “συνεχή μερική προσοχή”, επικεντρώνουν κάπου γρήγορα και φεύγουν, από τον φόβο του fomo (Fear Of Missing Out), το άγχος να μην τους ξεφύγει κάτι. Να χάσουν την επαφή με τον πραγματικό κόσμο. Να ωθηθούν από τους αλγόριθμους προς τα άκρα. Να αποξενωθούν κοινωνικά. Μολονότι τα κοινωνικά δίκτυα προσφέρουν απεριόριστες επαφές, λείπει η συντροφικότητα των πραγματικών φίλων. Και φυσικά να πέσουν θύματα κακοποιών στοιχείων, σεξουαλικής εκμετάλλευσης, διαπόμπευσης μέσω πλαστών φωτογραφιών και βίντεο κ.λπ.», επισημαίνει ο κ. Μητακίδης.
