Πότε είναι καλύτερα να ξεκινήσει το παιδί αγγλικά; Πότε πρέπει να ξεκινήσει τη δεύτερη ξένη γλώσσα; Υπάρχουν καλές και κακές ξένες γλώσσες; Το μεγάλωμα με περισσότερες από μία γλώσσες μπερδεύει τα παιδιά; Τι σχέση έχει η ανάγνωση παραμυθιών με τις επιδόσεις τους στο σχολείο; Και γιατί τόσο πολλοί φοιτητές χρησιμοποιούν το αγγλικό ερωτηματικό στα γραπτά τους;
Πολλά τα νήματα που μπορείς να τραβήξεις σε μια συζήτηση με ειδικούς επιστήμονες με αφορμή τη σημερινή Παγκόσμια Ημέρα Μητρικής Γλώσσας, όμως ας ξεκινήσουμε από το τελευταίο. «Κάποιοι φοιτητές έρχονται σε εμάς και είναι ανορθόγραφοι», λέει στην «Κ» η Αντιγόνη Αλμπα Παπακωνσταντίνου, επίκουρη καθηγήτρια Κοινωνιολογίας της Εκπαίδευσης στο ΕΚΠΑ. «Τεταρτοετείς φοιτητές της Φιλοσοφικής Σχολής κάνουν πολλά ορθογραφικά λάθη και εννοώ περισσότερα από τέσσερα ανά σελίδα. Οποτε υπάρχει στις εξετάσεις θέμα το οποίο χρειάζεται ανάπτυξη, γράφουν ασύντακτα, δεν μπορείς να βγάλεις νόημα. Χρησιμοποιούν το αγγλικό ερωτηματικό, το οποίο ως σημείο στίξης δεν υφίσταται στην ελληνική γλώσσα, ενώ πολλές φορές δεν γράφουν και σωστά τα γράμματα της ελληνικής αλφαβήτου. Γράφουν, για παράδειγμα, το γάμμα ολόκληρο πάνω από τη γραμμή. Εφτασα στο σημείο να καλέσω φοιτητές στο γραφείο μου και να τους ρωτήσω αν κατάγονται από το εξωτερικό. “Οχι” μου είπαν, “Ελληνες είμαστε”».
Λέξεις στα αγγλικά
Μολονότι δεν έχει αποτυπωθεί ακόμη σε έρευνες, την εντύπωση ότι η ποιότητα της ελληνικής γλώσσας στους φοιτητές έχει εκπέσει συμμερίζονται και άλλοι καθηγητές. «Πράγματι, στο πανεπιστήμιο παρατηρούμε μια αδυναμία από τα παιδιά στη γλώσσα, η οποία αντικατοπτρίζεται και στις βαθμολογίες των εξετάσεων», εξηγεί η καθηγήτρια Εφαρμοσμένης Γλωσσολογίας στο ΑΠΘ Μαρίνα Ματθαιουδάκη. «Δεν είναι τυχαίο ότι η βάση εισαγωγής στα φιλολογικά τμήματα έχει πέσει χαρακτηριστικά». (Η χαμηλότερη βάση εισαγωγής σε φιλολογικό τμήμα ήταν οι 9.500 μονάδες στην Καλαμάτα.) «Εχει μειωθεί η έκθεση παιδιών στη φιλολογία. Η ανάγνωση βιβλίων έχει μειωθεί. Τα παιδιά αναπτύσσουν σήμερα τη γλώσσα της οθόνης, η οποία όμως έχει διαφορετικά χαρακτηριστικά». Μετά την πανδημία, πάντως, οπότε τα παιδιά εκτέθηκαν περισσότερο στην οθόνη, το φαινόμενο εντάθηκε. «Αυτό που έχω παρατηρήσει σε παιδιά τυπικής αλλά και μη τυπικής ανάπτυξης είναι ότι σε κάποιες περιπτώσεις ανακαλούν ή μαθαίνουν πιο εύκολα λέξεις στα αγγλικά παρά στα ελληνικά», επισημαίνει και η κλινική γλωσσολόγος (Τομέας Γλωσσολογίας, Τμήμα Φιλολογίας, ΕΚΠΑ) Ευαγγελία Κυρίτση. «Αυτές είναι λέξεις που εμφανίζονται συχνά σε παιδικές σειρές, π.χ. χρώματα, αριθμοί, αντικείμενα, στο YouTube όπως παιδικά τραγούδια, π.χ. Baby Shark, ή σε ηλεκτρονικά παιχνίδια όπως welcome, goodbye, abilities, footsteps, land, bandage. Αυτό από τη μία είναι χαριτωμένο, ωστόσο, θα πρέπει να μας προβληματίζει τι ερεθίσματα δίνουμε στα παιδιά ως κοινωνία και πώς αυτό επηρεάζει την εκπαίδευσή τους».
«Πάρτε βιβλία»
Στην πραγματικότητα, τα πιο κρίσιμα χρόνια είναι τα προσχολικά. Στο Εργαστήριο Γλωσσικής Ανάπτυξης του ΑΠΘ, οι επιστήμονες διερευνούν τα ορόσημα κατάκτησης της μητρικής γλώσσας ελληνόφωνων παιδιών συσχετίζοντάς τα με τις ακαδημαϊκές επιδόσεις τους στο σχολείο. «Αυτό που βρίσκουμε», σημειώνει στην «Κ» η αναπληρώτρια καθηγήτρια Ψυχογλωσσολογίας στο ΑΠΘ Ελένη Περιστέρη-Βασιλάκου, «είναι ότι η επιτυχής κατάκτηση των οροσήμων της μητρικής γλώσσας είναι ο πιο σημαντικός προγνωστικός δείκτης για τις σχολικές επιδόσεις». Η κατάκτηση, για παράδειγμα, συγκεκριμένων όψεων της σύνταξης ήδη από το τρίτο έτος της ηλικίας «δείχνει» υψηλές ακαδημαϊκές επιδόσεις. Εχει ενδιαφέρον ότι η ταχύτητα εκμάθησης της μητρικής γλώσσας συνδέεται με την ποιότητα και ποσότητα της γλώσσας που το παιδί ακούει, ειδικά από τη μητέρα: η λεξιλογική ποικιλία, η χρήση σύνθετων προτάσεων, λέξεων που υποδηλώνουν συναίσθημα. Οπως λέει η ίδια, εκτός από την επικοινωνία και τον πλούτο του λεξιλογίου που χρησιμοποιείται στο σπίτι, μεγάλο ρόλο παίζουν και οι οι δραστηριότητες πρόωρου γραμματισμού, δηλαδή η ανάγνωση παραμυθιών. Το λέει εύγλωττα η κ. Ματθαιουδάκη: «Γι’ αυτό λέμε σε όλες τις μαμάδες “πάρτε βιβλία και διαβάζετε στα παιδιά στο κρεβάτι. Αυτή η συνήθεια έχει άμεση σχέση με τη σχολική επίδοση».
Ερευνες έχουν συνδέσει το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο της οικογένειας με την ποιότητα των γλωσσικών εισερχομένων. «Τα παιδιά που προέρχονται από περιβάλλον μέσου προς υψηλού κοινωνικοοικονομικού επιπέδου, γεγονός που δεν σχετίζεται με το εισόδημα αλλά με το επίπεδο μόρφωσης των γονιών, και κυρίως της μητέρας, έχουν υψηλότερες επιδόσεις στην κατάκτηση της μητρικής γλώσσας», τονίζει η κ. Περιστέρη-Βασιλάκου. Και κατ’ επέκταση με την εκμάθηση ξένων γλωσσών. «Υπάρχουν πολλές μελέτες που δείχνουν ότι παιδιά που κατακτούν τη μητρική γλώσσα αβίαστα μαθαίνουν πολύ πιο εύκολα ξένες γλώσσες. Η ξένη γλώσσα κτίζεται πάνω στη μητρική».
Το πώς θα διδαχθεί, βέβαια, την ξένη γλώσσα έχει τη σημασία του, επισημαίνει η κ. Ματθαιουδάκη. «Το να τρέχουμε τα παιδιά στα φροντιστήρια για να μαθαίνουν τη γραμματική χωρίς να εκτίθενται στη γλώσσα δεν ωφελεί. Είναι σαν να του μιλάμε για τη μηχανή χωρίς να του δίνουμε το τιμόνι να οδηγήσει. Εμείς οι Ελληνες έχουμε μανία με τα πιστοποιητικά. Η γλώσσα θα ξεχαστεί αν δεν μιλιέται, αν δεν καλλιεργείται με το διάβασμα».
Οι ξαφνικές αλλαγές και οι «κανόνες»
Μολονότι σύμφωνα με τους ειδικούς η κατάκτηση της μητρικής γλώσσας θεωρείται προϋπόθεση για την εκμάθηση μιας δεύτερης γλώσσας, για κάποια παιδιά φαίνεται ότι ισχύουν άλλοι κανόνες. Ο λόγος για τα παιδιά των μεταναστών που καλούνται να «απορρίψουν» τη μητρική τους γλώσσα με στόχο την αποτελεσματικότερη ενσωμάτωσή τους στην ελληνική κοινωνία. Σύμφωνα με τους ειδικούς γλωσσολόγους, όμως, αυτό μπορεί να έχει το αντίθετο αποτέλεσμα.
«Οι περισσότερες γλώσσες δεν μπερδεύουν το παιδί. Αντίθετα, το να μαθαίνουν τα παιδιά τους τη μητρική τους γλώσσα ενώ μαθαίνουν τα ελληνικά είναι βοηθητικό», λέει η καθηγήτρια Εφαρμοσμένης Γλωσσολογίας στο ΑΠΘ Μαρίνα Ματθαιουδάκη. «Οσο καλύτερο το επίπεδο της πρώτης γλώσσας, τόσο καλύτερα για τις άλλες».
Η μητρική γλώσσα θα πρέπει πάντα να υποστηρίζεται, λέει η κλινική γλωσσολόγος Ευαγγελία Κυρίτση. «Σύμφωνα με έρευνες, όταν ξαφνικά αλλάζει η γλώσσα επικοινωνίας σε μια οικογένεια χάνεται η συναισθηματική επαφή των παιδιών με τα υπόλοιπα μέλη. Ενα παιδάκι από την Αλβανία, για παράδειγμα, σταματάει να μπορεί να μιλάει με τη γιαγιά και τον παππού, γεγονός κρίσιμο και για τη γλωσσική ανάπτυξή του. Σε σχολεία στην Αγγλία τα παιδιά των μεταναστών ενθαρρύνονται μία φορά την εβδομάδα να φέρνουν βιβλία στη γλώσσα τους, ούτως ώστε να σπάνε τις προκαταλήψεις».
«Κάντε εικόνα ένα παιδάκι που ακούει αλβανικά στο σπίτι του, αλλά για να μπορέσει να ζήσει όπως φαντάζεται η οικογένειά του καλείται να εγκαταλείψει αυτό το εργαλείο και να μπει σε αυτό της κυρίαρχης ομάδας», λέει η καθηγήτρια Εφαρμοσμένης Γλωσσολογίας ΕΚΠΑ Μαρία Ιακώβου. «Στην ουσία, να “ξεριζώσει” την πρώτη γλώσσα προκειμένου να μάθει καλά ελληνικά. Ακόμη και εκπαιδευτικοί λένε για τους μαθητές τους ότι μένουν πίσω επειδή δεν τους μιλούν ελληνικά στο σπίτι. Δεν αντιλαμβάνονται ότι ο στόχος του σχολείου είναι να καλλιεργήσει δεξιότητες σε όλα τα παιδιά. Ακόμη και τα Ελληνόπουλα πρέπει στο σχολείο να αποκτήσουν τα εφόδια για να ανταποκριθούν στη γλώσσα του σχολείου».
Πάντως, δεν ζητάμε από όλα τα παιδιά να εγκαταλείψουν τη μητρική τους γλώσσα. «Ζητάμε από γυναίκες από Ρωσία ή Αλβανία να σταματήσουν να μιλούν τη γλώσσα τους γιατί θα δυσκολευθεί το παιδί τους στα ελληνικά. Γιατί δεν ζητάμε το ίδιο από μια γυναίκα από την Αγγλία; Αντίστοιχα, αν η νταντά του παιδιού μας ήταν Γαλλίδα, οι περισσότεροι θα την καλούσαν να του μιλάει γαλλικά. Αν ήταν Ρουμάνα ή Μολδαβή, θα συνέβαινε το ίδιο; Αυτό θα έπρεπε να μας βάζει σε σκέψη για το πώς στεκόμαστε απέναντι στη γλώσσα».
Βιολογικά γεγονότα
Για τους γλωσσολόγους, όλες οι γλώσσες είναι ίσες. «Κάθε γλώσσα έχει τα ίδια σχεδιαστικά χαρακτηριστικά και δίνει τη δυνατότητα στον ανθρώπινο νου να επεξεργαστεί δεδομένα με χίλιους τρόπους. Και όλες έχουν το χαρακτηριστικό ότι είναι βιολογικά γεγονότα στη ζωή του ανθρώπου. Με τον ίδιο τρόπο που θα περπατήσουμε και θα αναπνεύσουμε, θα μιλήσουμε. Το ταξίδι ενός παιδιού στον κόσμο ξεκινάει από την πρώτη γλώσσα, τη μητρική», καταλήγει η κ. Ιακώβου.
Η τεχνητή νοημοσύνη ως φύλακας της παράδοσης
Reuters
ΣΑΟ ΠΑΟΛΟ. Στριμωγμένοι σε μικρές ομάδες, γύρω από φορητούς υπολογιστές, είκοσι Βραζιλιάνοι έφηβοι χρησιμοποιούν εφαρμογή η οποία τους επιτρέπει να αναπτύξουν δεξιότητα αναγκαία για την επιβίωση της κοινότητάς τους.
Οι νέοι αυτοί ανήκουν στη φυλή αυτοχθόνων του Αμαζονίου, Γκουαρανί, και μένουν δύο ώρες μακριά από το Σάο Πάολο, ενώ μιλούν άριστα πορτογαλικά και τη μητρική τους γλώσσα, Γκουαρανί μπία. Στον γραπτό λόγο, όμως, επιλέγουν τα πορτογαλικά, καθώς αυτά διδάχθηκαν πρώτα στο σχολείο. Την ίδια ώρα, η γραπτή γλώσσα μπία κινδυνεύει να εξαφανισθεί.
Τον Μάρτιο του 2020, όμως, οι νέοι της κοινότητας των Γκουαρανί του Σάο Πάολο άρχισαν να χρησιμοποιούν την εφαρμογή για να βελτιώσουν την ικανότητά τους να γράφουν στη γλώσσα μπία. Η εφαρμογή «γλωσσικού βοηθού» λειτουργεί όπως οι αυτόματοι διορθωτές κειμένου, διορθώνοντας ανορθογραφίες και προτείνοντας εναλλακτικές γραφές. Την εφαρμογή χρηματοδότησε η εταιρεία ΙΒΜ με στόχο τη δημιουργία εργαλείων τεχνητής νοημοσύνης, τα οποία θα βοηθήσουν στην καταγραφή και τη διάσωση των γλωσσών αυτοχθόνων της Βραζιλίας.
Τα μέχρι στιγμής αποτελέσματα του προγράμματος υπήρξαν ιδιαίτερα ενθαρρυντικά. Ο δρ Κλαούντιο Πινιάρεζ, ειδικός της τεχνητής νοημοσύνης της εταιρείας ΙΒΜ και επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Σάο Πάολο, εξηγεί: «Μέχρι το τέλος του εξαμήνου διαπιστώσαμε ότι οι νέοι είχαν ήδη αρχίσει να χρησιμοποιούν μεγαλύτερες και πιο σύνθετες προτάσεις στη μητρική τους γλώσσα. Η πρόοδος που σημείωσαν είναι απίστευτη».
Η Γκουαρανί μπία είναι μία από τις 202 γλώσσες αυτοχθόνων της Βραζιλίας, με 190 από αυτές απειλούνται με εξαφάνιση και 22 να έχουν ήδη εξαφανισθεί, σύμφωνα με την UNESCO. Η μπία χαρακτηρίζεται από τον ΟΗΕ «ευάλωτη γλώσσα», που σημαίνει ότι αν και ομιλείται ευρέως, η χρήση της περιορίζεται σε ορισμένα μέρη, όπως το σπίτι ή μεταξύ συγκεκριμένων μελών της οικογένειας.
Ανάπτυξη chatbot
Η επιτυχία της χρήσης της εφαρμογής μεταξύ των Γκουαρανί έπεισε τον δρα Πινιάρεζ να αναπτύξει chatbot για χρήση σε κινητό τηλέφωνο. Την ίδια στιγμή, η ομάδα ερευνητών φρόντισε νέοι Γκουαρανί προγραμματιστές να έχουν άμεση εμπλοκή με το πρόγραμμα και την ανάπτυξη του chatbot, προκειμένου να εκπαιδεύσουν συμπολίτες τους στον προγραμματισμό και στη χρήση της εφαρμογής.
Οι γλώσσες των αυτοχθόνων βοηθούν και αυτές με τη σειρά τους την ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης. Η τροφοδότηση μεγάλου όγκου δυτικών βιβλίων σε μοντέλα τεχνητής νοημοσύνης επέτρεψε την εκπαίδευσή τους χωρίς την έγκριση των συγγραφέων τους ή την καταβολή πνευματικών δικαιωμάτων, γράφοντας μια μελανή σελίδα στην ιστορία της καινοτόμου αυτής τεχνολογίας.
Η ανάγκη κοινοτήτων αυτοχθόνων σε όλο τον κόσμο να καταγράψουν και να διατηρήσουν εν ζωή τις παραδόσεις τους μπορεί να προσφέρει νέο και ηθικά άμεμπτο υλικό για την εκπαίδευση εφαρμογών τεχνητής νοημοσύνης.
_______________________________________________________________________________
Κεντρική φωτογραφία: Η ανάγνωση παραμυθιών είναι κρίσιμη για τον πρόωρο γραμματισμό, ενώ η ταχύτητα εκμάθησης της μητρικής γλώσσας συνδέεται με την ποιότητα και την ποσότητα του λεξιλογίου που ακούει το παιδί, ειδικά από τη μητέρα. [SHUTTERSTOCK]
