Μία από τις συνοικίες της Αθήνας όπου διαδραματίστηκαν σκληρές μάχες κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών ήταν και τα Εξάρχεια. Στην ευρύτερη περιοχή, που προσδιορίζεται περίπου από τις οδούς Μαυρομιχάλη, Ιπποκράτους, Ασκληπιού, Διδότου, Ναυαρίνου και Σόλωνος, διεξήχθησαν σκληρές μάχες μεταξύ των κυβερνητικών δυνάμεων και των δυνάμεων του ΕΛΑΣ. Πόσοι από τους χιλιάδες διαβάτες που περπατούν εκεί καθημερινά γνωρίζουν άραγε ότι στις συμβολές των οδών Ναυαρίνου και Ιπποκράτους, Σκουφά και Ασκληπιού υπήρχαν φυλάκια του κυβερνητικού στρατού στα «σύνορα» μεταξύ Εξαρχείων (υπό τον έλεγχο του ΕΛΑΣ) και Κολωνακίου (υπό τον έλεγχο της κυβέρνησης); Σκληρές μάχες διεξήχθησαν όμως και στην «κάτω» πλευρά των Εξαρχείων, στην ευρύτερη περιοχή του Μουσείου. Δυνάμεις του ΕΛΑΣ είχαν καταλάβει κτίρια του Πολυτεχνείου και διεξήγαν μάχες με τις κυβερνητικές δυνάμεις και τους Βρετανούς στρατιώτες.
Πέρυσι συμπληρώθηκαν 80 χρόνια από τα Δεκεμβριανά του 1944. Μαζί με τα χρόνια φεύγουν και οι άνθρωποι που τα βίωσαν. Βέβαια, τα τελευταία χρόνια έχει αυξηθεί το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης για τα τραγικά εκείνα γεγονότα και υπάρχει μάλιστα και άνθηση της σχετικής βιβλιογραφίας. Οσο περνάει όμως ο καιρός, σταδιακά χάνονται και οι πιο άμεσες και παραστατικές μαρτυρίες της εποχής εκείνης: τα βαθουλώματα από τις σφαίρες που σημάδεψαν τα κτίρια των Εξαρχείων και μας θυμίζουν τι συνέβη τις ημέρες εκείνες. Αρκεί βέβαια ο βιαστικός άνθρωπος της σύγχρονης εποχής να σταματήσει να προσπερνάει κάποια κτίρια και να σταθεί για λίγα δευτερόλεπτα, κοιτάζοντας επάνω.
1. Η πολυκατοικία του μεταμοντερνισμού. Αν υπάρχει ένα κτίριο που διατηρεί εμφανή τα σημάδια των Δεκεμβριανών, αυτό είναι η πολυκατοικία στη συμβολή των οδών Ζαΐμη και Στουρνάρη. Η πολυκατοικία αυτή, δημιούργημα των αρχιτεκτόνων αδελφών Μιχαηλίδη και Θ. Βελέντη, αποτελεί ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά κτίρια του ριζοσπαστικού μοντερνισμού της μεσοπολεμικής Αθήνας. Εκτός όμως από την αρχιτεκτονική έχει και ιδιαίτερη ιστορική αξία, αφού σε πολλά σημεία του διακρίνονται καθαρά τα βαθουλώματα από τις σφαίρες των Δεκεμβριανών. Αρκεί βέβαια τα σημάδια αυτά να διατηρηθούν και να μη σβηστούν, όπως συνέβη σε άλλα κτίρια της οδού Ζαΐμη, για τα οποία θα γίνει λόγος στη συνέχεια.
2. Διδότου 47: Ο λόχος «Λόρδος Μπάιρον» και ο Ιάννης Ξενάκης. Στη θέση του σημερινού Πάρκου Ναυαρίνου βρισκόταν η Κλινική Σμπαρούνη, η οποία αποτέλεσε επίσης πεδίο πολεμικών επιχειρήσεων. Στις επιχειρήσεις αυτές πρωταγωνιστικό ρόλο διαδραμάτισε και ένας λόχος της Σπουδάζουσας του ΕΛΑΣ, ο λόχος «Λόρδος Μπάιρον», στον οποίο συμμετείχε και ο μετέπειτα συνθέτης Ιάννης Ξενάκης. Στις μάχες των ημερών εκείνων ήταν που ο Ξενάκης έχασε το ένα του μάτι. Ο λόχος «Λόρδος Μπάιρον» εγκλωβίστηκε από τις κυβερνητικές δυνάμεις στο οικοδομικό τετράγωνο που περικλείεται από τις οδούς Μαυρομιχάλη – Ναυαρίνου – Χαριλάου Τρικούπη και Διδότου και τρυπώντας τις μεσοτοιχίες των σπιτιών έφθασε τελικά στη Διδότου 47. Οι κυβερνητικές δυνάμεις χτύπησαν το κτίριο αυτό, καταστρέφοντας μεγάλο τμήμα της μπροστινής του όψης. Και ναι μεν η μπροστινή όψη αποκαταστάθηκε στη συνέχεια, ακόμη όμως και σήμερα υπάρχουν τα σημάδια από τις σφαίρες στην πίσω όψη της πολυκατοικίας. Τα σημάδια αυτά είναι ορατά από την οδό Μαυρομιχάλη (στη συμβολή με την οδό Διδότου), εκεί όπου σήμερα λειτουργεί ένα υπαίθριο πάρκινγκ.
3. Η Τηλεφωνική Εταιρεία της οδού Κωλέττη. Ο δρόμος είναι σήμερα γνωστός για τα μπαράκια του και για το 35ο Δημοτικό Σχολείο Αθηνών, που στεγάζεται σε ένα από τα πιο γνωστά και πρωτοποριακά σχολικά κτίρια του Μεσοπολέμου, σε σχέδια του αρχιτέκτονα Ν. Μητσάκη. Λίγοι όμως γνωρίζουν ότι στην οδό Κωλέττη έγιναν σκληρές μάχες κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών, ιδίως όταν οι κυβερνητικές δυνάμεις προσπάθησαν να καταλάβουν (και κατέλαβαν) στο τέλος των Δεκεμβριανών το κτίριο της Τηλεφωνικής Εταιρείας που ήταν υπό τον έλεγχο του ΕΛΑΣ. Ετσι σήμερα, και δίπλα ακριβώς από το κτίριο του ΟΤΕ, στέκει ένα μεσοπολεμικό κτίριο στους τοίχους του οποίου ο διαβάτης μπορεί να δει το αποτύπωμα από τις μάχες των ημερών εκείνων.
4. Οδός Ιπποκράτους. Επίσης αποτέλεσε πεδίο ανταλλαγής πυρών μεταξύ κυβερνητικών δυνάμεων και δυνάμεων του ΕΛΑΣ. Μάλιστα τον τίτλο αυτό φέρει και ένα βιβλίο του Θανάση Τζαβάρα («Οδός Ιπποκράτους», εκδόσεις Πλέθρον), το οποίο, μεταξύ άλλων, εξιστορεί και τη σύλληψη του πατέρα του, Βασίλη Τζαβάρα (γραμματέας της Νομικής Αθηνών), από τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ, στο σπίτι τους στην οδό Μεθώνης. Εξ όσων είναι γνωστό, στην οδό Ιπποκράτους δεν σώζονται σημάδια από εκείνες τις μάχες. Με μία εξαίρεση: Στον αριθμό 92, σε μια ιδιαίτερη μεσοπολεμική πολυκατοικία με διακοσμητικά κεραμικά στην όψη, στο μπαλκόνι του πρώτου ορόφου ο προσεκτικός διαβάτης θα δει τα σημάδια από τις σφαίρες, τα οποία (ευτυχώς!) οι ιδιοκτήτες του διαμερίσματος παρέλειψαν ή φρόντισαν να μη σβήσουν.
Διαφορετικές προσεγγίσεις Ενδεχομένως κάποιοι να εκλαμβάνουν τη διατήρηση και ανάδειξη των τοποσήμων αυτών με ιδεολογικούς όρους. Οι μεν ως μια υπόμνηση του αγώνα για τον σοσιαλισμό και οι δε ως υπόμνηση του αγώνα για την αστική φιλελεύθερη δημοκρατία.
5. Το δημοτικό σχολείο της Καλλιδρομίου. Θεωρείται σήμερα (και δικαίως) ένας από τους πιο ωραίους δρόμους της Αθήνας. Με πανέμορφα σπίτια και αρκετά εστιατόρια και μπαρ. Μερικά μέτρα από τα «σκαλάκια» της Καλλιδρομίου βρίσκεται ένα γνωστό μεζεδοπωλείο με μια χαρακτηριστική αυλή, η οποία ήταν η αυλή ενός δημοτικού σχολείου που λειτουργούσε εκεί μέχρι περίπου τα τέλη της δεκαετίας του 1970. Μάλιστα, ο προσεκτικός επισκέπτης του μεζεδοπωλείου ενδεχομένως να καταλάβει ότι εκεί υπήρχε σχολείο, παρατηρώντας τις κλασικές σχολικές βρύσες που διατηρούνται ακόμη και σήμερα. Εκεί λοιπόν, στο δημοτικό αυτό σχολείο, στεγαζόταν ο τοπικός ΕΛΑΣ Εξαρχείων και εκεί λαμβάνονταν οι αποφάσεις για πολλές από τις πολεμικές συγκρούσεις κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών. Ενα κτίριο με πολλές χρήσεις και ιστορικό φορτίο που έχει ξεχαστεί σήμερα από πολλούς.
6. Το έρημο σπίτι της οδού Βουλγαροκτόνου. Η οδός θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως «κάστρο» του ΕΛΑΣ. Οπως μας πληροφορεί ο Θανάσης Τζαβάρας στο προαναφερθέν βιβλίο του (μέσα από τις αφηγήσεις και τα γραπτά του πατέρα του), «παρά την διασταύρωσιν της οδού Χρυσολωρά και Βασιλείου Βουλγαροκτόνου ήσαν γραφεία μιας ΚΟΒΑ, εις την οδόν Χρυσολωράν το τμήμα της πολιτοφυλακής και εις την διασταύρωσιν Σμολένσκυ και Βασιλείου Βουλγαροκτόνου το φρουραρχείον ΕΛΑΣ». Ποια να είναι τα ίχνη των κτιρίων αυτών σήμερα; Πού ακριβώς βρίσκονταν και ποια η τύχη τους σήμερα; Τοπόσημα που χάνονται στο πέρασμα του χρόνου μαζί με τους ανθρώπους που τα έζησαν. Ευτυχώς όμως υπάρχουν και οι συμπτώσεις: Στο φύλλο της 17ης Ιανουαρίου 1945 της «Δημοκρατικής Σημαίας», της εφημερίδας του ΕΔΕΣ που ανήγγελλε τη διάλυσή του, περιλαμβάνεται και μια επιστολή ενός ανώνυμου κατοίκου της οδού Βουλγαροκτόνου, ο οποίος αναφέρεται στο «στρατηγείο» της οδού Βουλγαροκτόνου 63. Πρόκειται για το κτίριο του ΕΛΑΣ στη διασταύρωση των οδών Βουλγαροκτόνου και Χρυσολωρά, το οποίο στέκει και σήμερα εκεί, κλειστό και ασφαλισμένο με αλυσίδες. Πόσες άραγε ιστορίες θα μπορούσαν να μας πουν οι τοίχοι του αν μιλούσαν…
7. Οδός Ζαΐμη: Πώς σβήνονται τα ίχνη. Η «κάτω» πλευρά των Εξαρχείων, στην ευρύτερη περιοχή του Μουσείου και του Πολυτεχνείου, υπήρξε πεδίο σφοδρών πολεμικών συγκρούσεων. Ενας δρόμος που έφερε πολύ έντονα τα σημάδια των συγκρούσεων αυτών ήταν η οδός Ζαΐμη. Με την εξαίρεση όμως της πολυκατοικίας στη γωνία με την οδό Στουρνάρη για την οποία έγινε ήδη λόγος, τα σημάδια αυτά χάθηκαν σταδιακά. Κτίρια γκρεμίστηκαν και τα βαθουλώματα σοβατίστηκαν από τους ιδιοκτήτες των κτιρίων. Το κτίριο όμως, που είναι ενδεικτικό για το πώς αντιμετωπίζουμε την ιστορική μας μνήμη, είναι ένα πανέμορφο διώροφο στην οδό Ζαΐμη μεταξύ των οδών Στουρνάρη και Τοσίτσα. Εκεί λειτουργούσε παλαιότερα ένα ωδείο (το ένα από τα δύο της οδού Ζαΐμη). Το κτίριο αυτό ανακαινίστηκε και μπαζώθηκαν τα βαθουλώματα από τις σφαίρες των Δεκεμβριανών στην πρόσοψη του κτιρίου. Ενα όμως σημείο με τα σημάδια από τις σφαίρες έμεινε άθικτο και μπροστά του τοποθετήθηκε πλέξιγκλας για να προστατεύει τα σημάδια αυτά και να είναι ορατά στους περαστικούς. Για λίγο όμως. Το κτίριο καταλήφθηκε στη συνέχεια και οι καταληψίες μουντζούρωσαν με μαύρο σπρέι το πλέξιγκλας, έτσι ώστε σήμερα κανείς να μη γνωρίζει τι κρύβεται πίσω από αυτό. Το κτίριο δεν τελεί πλέον υπό κατάληψη, βρίσκεται όμως στην ίδια κατάσταση έως και σήμερα.
Να διατηρήσουμε τα ίχνη. Αλλά για ποιο λόγο;
Τα ίχνη των Δεκεμβριανών στα κτίρια των Εξαρχείων χάνονται σιγά σιγά. Πρέπει να διατηρήσουμε όσα έχουν απομείνει, διατηρώντας τις «ουλές» των κτιρίων και τοποθετώντας πινακίδες που θα αφηγούνται την ιστορία τους; Η απάντηση είναι ασφαλώς καταφατική. Το ερώτημα είναι για ποιο λόγο και προς ποια κατεύθυνση. Γιατί ενδεχομένως κάποιοι να εκλαμβάνουν τη διατήρηση και ανάδειξη των τοποσήμων αυτών με ιδεολογικούς όρους. Οι μεν ως μια υπόμνηση του αγώνα για τον σοσιαλισμό και οι δε ως υπόμνηση του αγώνα για την αστική φιλελεύθερη δημοκρατία. Μάλλον, όμως, και οι μεν και οι δε κάνουν λάθος. Από τη μια πλευρά, γιατί τα Δεκεμβριανά οδήγησαν στην απώλεια της ευρείας λαϊκής υποστήριξης του εαμικού κινήματος κατά την περίοδο της Κατοχής και επιπλέον λειτούργησαν ως «κολυμβήθρα των Σιλωάμ» για πολλούς που συνεργάστηκαν με τις κατοχικές δυνάμεις και, από την άλλη πλευρά, γιατί η νίκη στα Δεκεμβριανά και μετά στον εμφύλιο πόλεμο οδήγησε τους νικητές στη δίωξη του πολιτικού αντιπάλου για δεκαετίες, αναιρώντας έτσι την ουσία της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Τα Δεκεμβριανά και τα τοπόσημά τους δεν είναι για να μας θυμίζουν ηρωικές πολεμικές πράξεις της μιας ή της άλλης πλευράς. Γιατί σε έναν εμφύλιο πόλεμο, όπου αδελφός πολεμάει αδελφό, είναι εξ ορισμού όλοι ηττημένοι. Ή, αλλιώς, με τα λόγια του Θανάση Βαλτινού: «Δεν υπήρξε ηττημένη πλευρά. Με εισαγωγικά ή χωρίς εισαγωγικά. Ούτε νικήτρια βέβαια. Ο διαχωρισμός –ο οποίος επίμονα συντηρείται– ήταν ένα εύκολο ιδεολόγημα που ανακούφιζε πολλούς, αμφίπλευρα. Αυτό που πραγματικά υπήρξε ήταν ένας ηττημένος λαός στο σύνολό του. Και αυτό ήταν τραγικό».
Σε έναν εμφύλιο πόλεμο, όπου αδελφός πολεμάει αδελφό, είναι εξ ορισμού όλοι ηττημένοι. Ή, αλλιώς, με τα λόγια του Θανάση Βαλτινού: «Δεν υπήρξε ηττημένη πλευρά. Με εισαγωγικά ή χωρίς εισαγωγικά. Ούτε νικήτρια βέβαια».
*Ο κ. Σπύρος Βλαχόπουλος είναι καθηγητής Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ.
