Τον Φεβρουάριο του 2022, η Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής και Τεχνοηθικής είχε δημοσιεύσει μια σύσταση για την αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης όσον αφορά την πανδημία του κορωνοϊού. Στο πλαίσιο του συγκεκριμένου κειμένου, η πρώτη σύσταση του οποίου ήταν το να διενεργείται fact-checking, ή αλλιώς η ανάπτυξη υπηρεσιών επαλήθευσης ισχυρισμών και ειδήσεων στο σύγχρονο ψηφιακό περιβάλλον, η επιτροπή τόνιζε ότι η ελευθερία της έκφρασης οριοθετείται «από τα δικαιώματα των αποδεκτών της πληροφόρησης να μην καθίστανται οι τελευταίοι αντικείμενα εξαπάτησης, παραπλάνησης ή χειραγώγησης».
Σχεδόν τρία χρόνια αργότερα, ο τωρινός προσωρινός πρόεδρος της επιτροπής και κύριος ερευνητής κοινωνικών ερευνών στο Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, Χαράλαμπος Τσέκερης, λέει σήμερα στην «Κ» πως το fact-checking «δεν βρίσκεται σε αντίθεση με την ελευθερία του λόγου». «Είναι μια επιστημονική δραστηριότητα που έχει ως σκοπό να αποτρέπει τη “μόλυνση” του πληροφοριακού περιβάλλοντος και έρευνες δείχνουν ότι μπορεί να επηρεάσει τις κοινωνικές αντιλήψεις υπέρ της αλήθειας», εξηγεί.
Η απόφαση του Μαρκ Ζούκερμπεργκ, ιδρυτή του Facebook και προέδρου και διευθύνοντος συμβούλου της Meta, στην οποία ανήκουν το Facebook και το Instagram, μεταξύ άλλων πλατφορμών, να τερματίσει το πρόγραμμα επαλήθευσης ειδήσεων λίγες ημέρες πριν από την ορκωμοσία του νέου Αμερικανού προέδρου «έχει σηκώσει θύελλα σε όλο τον χώρο της καταπολέμησης της παραπληροφόρησης», δηλώνει στην «Κ» ο Νίκος Σαρρής, ο οποίος είναι συντονιστής του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου Ψηφιακών Μέσων για την Ελλάδα, την Κύπρο και τη Μάλτα. Παρότι το πρόγραμμα fact-checking, το οποίο διενεργούνταν από εξωτερικούς συνεργάτες, στις δύο πλατφόρμες δεν ήταν τέλειο –«οι οργανισμοί δεν ήλεγχαν τα πάντα, το Facebook τους έδινε μια λίστα και έφτιαχναν πολύ επαγγελματικά κείμενα επιβεβαιώνοντας ή διαψεύδοντας κάποια πληροφορία που διακινούνταν», σημειώνει–, ο κ. Σαρρής τονίζει ότι μείωνε την κυκλοφορία ψευδών ειδήσεων στις πλατφόρμες.
Δικλίδες ασφαλείας
Δεν είναι ακόμα σίγουρο αν το πρόγραμμα θα καταργηθεί και στην Ευρώπη, αναφέρει. «Η Ευρωπαϊκή Ενωση έχει δικλίδες ασφαλείας για να ελέγξει την παραπληροφόρηση, το Digital Services Act υποχρεώνει τις πλατφόρμες να έχουν κάποιον έλεγχο στην Ευρώπη, αλλά είναι ένα βήμα πίσω σε μια φάση που δεν έχουμε σημαντικά εργαλεία στη διάθεσή μας κατά της παραπληροφόρησης», λέει ο κ. Σαρρής. Η προχθεσινή ανακοίνωση του Ζούκερμπεργκ έπεσε σαν κεραυνός στην κοινότητα, υπογραμμίζει.
Οσον αφορά την Ελλάδα, ο κ. Τσέκερης δηλώνει ότι αναμένει η συγκεκριμένη κίνηση να έχει σημαντικό αντίκτυπο. «Εχει αποδειχθεί από επιστημονικές έρευνες ότι η ελληνική κοινότητα των ψηφιακών χρηστών είναι ευάλωτη σε πρακτικές παραπληροφόρησης, πόλωσης και χειραγώγησης», τονίζει ο ίδιος στην «Κ». Οι λόγοι είναι πολλοί, αλλά κατά βάση αφορούν την έλλειψη κατάλληλης ψηφιακής παιδείας και την απουσία ενεργής ψηφιακής κοινωνίας πολιτών που θέτει όρους σε τέτοια φαινόμενα, εξηγεί. Παρ’ όλα αυτά, και παρότι το fact-checking είναι νέο φαινόμενο στην Ελλάδα, υπάρχει στη χώρα μια κοινότητα επαγγελματιών που το ασκεί «με επαγγελματική ευσυνειδησία». Οχι ότι θα πρέπει η συγκεκριμένη πρακτική να θεωρηθεί πανάκεια, τονίζει. «Αλλά είναι ένα σημαντικό εργαλείο για να ελέγχεται η πληροφορία, επιτρέποντας στους ψηφιακούς χρήστες να επανεξετάζουν τις παραποιημένες ειδήσεις», σημειώνει.
Σύμφωνα με τον Νίκο Παναγιώτου, καθηγητή στο Τμήμα Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ του ΑΠΘ, μετά τη συγκεκριμένη απόφαση της Meta «θα πρέπει να ενδυναμώσουμε τους ίδιους τους χρήστες. Χρειάζονται τώρα περισσότερες πρωτοβουλίες ειδησεογραφικού γραμματισμού για να ενισχύσουμε τους χρήστες, να αντιληφθούν τη σημασία της κριτικής ανάγνωσης περιεχομένου. Δεν μπορούμε να περιμένουμε κάτι από τις εταιρείες που αρνούνται τις ευθύνες που έχουν να δίνουν πρόσβαση σε έγκυρο περιεχόμενο», τονίζει. Η απόφαση του Ζούκερμπεργκ δείχνει το τοπίο που θα επικρατήσει σε επίπεδο αφηγήματος τόσο στις ΗΠΑ όσο και στην Ευρώπη, λέει στην «Κ» ο κ. Παναγιώτου. «Είναι μια περίοδος απόλυτης απορρύθμισης που σίγουρα θα μας αγγίξει πάρα πολύ γιατί είμαστε κομμάτι του οικοσυστήματος», συμπληρώνει. «Θα πρέπει, σε έναν κόσμο πλημμυρίδας ειδικών, να στρέψουμε τη συζήτηση στην εγκυρότητα των πηγών, στην εγκυρότητα της είδησης», τονίζει.
Από την πλευρά του ο κ. Σαρρής αναφέρει πως δεν θεωρεί ότι το μοντέλο των community notes, στο πλαίσιο του οποίου τονίζει πως μεγαλύτερη ομάδα ατόμων αλλά όχι επαγγελματίες ελεγκτές θα συνεισφέρουν την άποψή τους, θα λειτουργήσει. «Εχουμε δει ήδη ότι στο X δεν έχει λειτουργήσει γιατί δεν είναι επαγγελματίες, δεν γίνεται με επαγγελματικό τρόπο», σημειώνει. Στην Ελλάδα υπάρχουν τρεις οργανισμοί που διενεργούν fact-checking, δηλώνει ο ίδιος, συμπληρώνοντας πως, πέραν αυτών, το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο Ψηφιακών Μέσων θα συνεχίσει να κάνει ό,τι μπορεί για να στέλνει αναφορές παραπληροφόρησης στην Ε.Ε., κι εκείνη με τη σειρά της να πιέζει τις πλατφόρμες. «Αλλά θα είναι πολύ πιο δύσκολο τώρα, γιατί κι αυτός ο έλεγχος που υπήρχε», τονίζει στην «Κ», «δεν θα υπάρχει πια».
