«Θα φας πάρα πολύ ξύλο που κλαις συνέχεια», ακούγεται να λέει περιπαικτικά η Στέλλα. Στο βίντεο βλέπουμε την κόρη της, Θ., να κάθεται στο πάτωμα και να παίζει με το μαύρο της καλτσάκι. «Θα φάω τσύλο;» ρωτάει η Θ., κοιτώντας τη μαμά της, ανήμπορη ακόμα να προφέρει το «ξ». «Θα φας ξύλο, ναι», της απαντάει εκείνη. «Δεν θα φάω», λέει η Θ., σηκώνοντας ψηλά το χεράκι της, πηγαίνοντας το κεφάλι προς τα πίσω, «θα φάω γάλα».
Οταν γυρίστηκε το βίντεο, η Θ. ήταν 2,5 χρόνων. Ενα χρόνο αργότερα, το 2020, όταν η χώρα ήταν σε καραντίνα λόγω της πανδημίας και πολύς κόσμος είχε στραφεί στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για την ψυχαγωγία του, η Στέλλα ανέβασε το συγκεκριμένο βίντεο της κόρης της στο TikTok. Εγινε γρήγορα viral. Χρήστες του TikTok ξεκίνησαν να ανεβάζουν δικά τους βίντεο με το hashtag #θα_φαω_γαλα_οχι_ξυλο.
Από τότε μέχρι σήμερα, το βίντεο έχει σχεδόν 4,5 εκατ. προβολές. Περισσότερα από 3.000 άτομα έχουν σχολιάσει την ανάρτηση, η οποία «άρεσε» σε πάνω από 280.000 λογαριασμούς.
Τέσσερα χρόνια αργότερα, η Στέλλα και η επτάχρονη, πλέον, κόρη της είναι ακόμα πολύ ενεργές στον λογαριασμό της πρώτης, τόσο στο TikTok, στο οποίο η Στέλλα έχει σχεδόν 600.000 ακολούθους, όσο και στο Instagram, όπου το κοινό της κυμαίνεται στις 217.000. Συχνές εμφανίσεις στα βίντεο κάνουν πλέον και ο δεύτερος σύζυγος της Στέλλας, όπως και το παιδί τους, η Α., η οποία είναι 18 μηνών. Σε πολλά, χορεύουν. Σε άλλα, διαφημίζουν προϊόντα. Τις περισσότερες φορές μιλάει η Στέλλα, όσο στα πλάνα βλέπουμε και τα παιδιά. Σε άλλες η Θ., η οποία έγινε επτά χρόνων τον Ιούνιο, αναλαμβάνει τον ρόλο της παρουσιάστριας του προϊόντος.
Ρούχα και τετράδια
Σε ένα βίντεο που δημοσιεύθηκε στον λογαριασμό της Στέλλας τον περασμένο Αύγουστο, η Θ. διαφημίζει παιδικά ρούχα και τετράδια, αλλάζοντας ρούχα όσο ακκίζεται με την κάμερα, χορεύει με το χέρι της στη μέση, ή στέλνει φιλιά. Σε κάποιες αναρτήσεις διαφημίζουν ρούχα, καλλυντικά για παιδιά, ή μια παιδική κουζίνα.
«Ασχολιόμουν ανέκαθεν με τα social media, από τότε που ήμουν στην εφηβεία», λέει στην «Κ» η 34χρονη Στέλλα. (Τα πλήρη στοιχεία της, όπως και όλων των συνεντευξιαζόμενων είναι στη διάθεση της εφημερίδας). Αλλά η επαγγελματική της ενασχόληση με τα κοινωνικά δίκτυα ξεκίνησε μετά την απήχηση που είχε στο TikTok το βίντεο με τη μικρή Θ. «Ο κόσμος μάς παρότρυνε “ανέβαζε κι άλλα βίντεο”. Μετά με πλαισίωσαν οι εταιρείες. Διαφημίζαμε διάφορα πράγματα – μπορεί να αναγνωρίστηκε ο λογαριασμός στο TikTok χάρη στο παιδί, αλλά ο κόσμος ήθελε να βλέπει κι εμένα. Οι 80 από τις 100 μάρκες που διαφήμιζα αφορούσαν εμένα», τονίζει η Στέλλα.
Μέσα από τις αναρτήσεις τους, ο κόσμος τους αγάπησε, δηλώνει, και ήρθε η επιτυχία. «Τέσσερα χρόνια αργότερα, ανοίγουμε την τέταρτή μας επιχείρηση και έχει καθαρά να κάνει με τα social», σημειώνει, τονίζοντας ότι πολύ γρήγορα αποφάσισε να ιδρύσει εταιρεία προκειμένου να μπορεί να αμείβεται από τους διαφημιζόμενους.
από 800.000 followers. Εκεί αναρτά βίντεο με συμπρωταγωνίστρια την 7χρονη κόρη της.
Τα μέτρα
Τις τελευταίες εβδομάδες, η χρήση των social media από παιδιά και εφήβους έχει απασχολήσει τη δημόσια σφαίρα στην Ελλάδα. Νωρίτερα αυτή την εβδομάδα, η κυβέρνηση αποφάσισε ότι στις 30 Δεκεμβρίου θα ανακοινωθεί το κυβερνητικό πλαίσιο, στόχος του οποίου είναι η μείωση των κινδύνων από τα κοινωνικά δίκτυα. Ηδη απαγορεύεται ένα παιδί κάτω των 13 ετών να έχει δικό του λογαριασμό σε αυτά.
Τώρα η κυβέρνηση σχεδιάζει να περιορίσει την ανεξέλεγκτη πρόσβαση των νέων κάτω των 15 ετών στα social media. Στο μεταξύ όμως, παιδιά και έφηβοι είναι παρόντες στα social media όχι μόνο ως χρήστες, αλλά και ως «δημιουργοί περιεχομένου» – πρωταγωνιστές σε αυτό το νέο είδος διαφημιστικής προβολής, που δεν έχει στούντιο και σκηνοθέτες, αλλά γίνεται από το σαλόνι του σπιτιού, την κουζίνα ή το παιδικό δωμάτιο, με τον γονέα να «σκηνοθετεί» πίσω από την κάμερα του κινητού.
Πολλές φορές την επτάχρονη Θ. τη σταματάνε στον δρόμο, λέει η μητέρα της. «Τη χαιρετάνε, της μιλάνε, εκείνη το θεωρεί ωραίο. Της αρέσει να κάθεται με το κινητό και να βλέπει όλα τα βίντεό μας, κάθε μέρα τα ίδια και τα ίδια», συμπληρώνει. Αλλά δεν την αφήνει να διαβάζει τα σχόλια στις αναρτήσεις. «Δεν της έχουμε τόσο ελεύθερη τη χρήση των social media».
«Ο κόσμος μάς παρότρυνε “ανέβαζε κι άλλα βίντεο”. Μετά με πλαισίωσαν οι εταιρείες. Διαφημίζαμε διάφορα πράγματα – μπορεί να αναγνωρίστηκε ο λογαριασμός στο TikTok χάρη στο παιδί, αλλά ο κόσμος ήθελε να βλέπει κι εμένα», λέει η 34χρονη Στέλλα.
Υπογραμμίζει ότι στη Θ. δεν επιβάλλει ποτέ να βγει στην κάμερα. «Οταν παίζει ανοίγει την κάμερα, λέει πλέον “να σας παρουσιάσω αυτό και αυτό” – έχει άποψη, έχει βούληση, να πει αν θέλει κάτι να το κάνει ή όχι».
Δεν είναι μόνο η επτάχρονη Θ. Στον λογαριασμό της Ιωάννας στο TikTok, τον οποίο ακολουθούν περισσότεροι από 178.000 άνθρωποι, ενώ τα βίντεό της έχουν συγκεντρώσει περισσότερα από 13 εκατ. likes, την πρωτοκαθεδρία έχουν τα παιδιά της, η 5χρονη Ε. και ο 4χρονος Μ. Κάποια αναδεικνύουν στιγμιότυπα της ζωής τους, όπως ένα πρόσφατο βίντεο στο οποίο οι τρεις τους φτιάχνουν μελομακάρονα. Η Ε. καλωσορίζει το ψηφιακό κοινό και στη συνέχεια παρουσιάζει ένα ένα τα υλικά της συνταγής, πριν μπουν στο πλάνο και ο αδελφός και η μαμά της. Μέσα σε τρεις μέρες, το βίντεο είχε σχεδόν 250.000 προβολές.
«Θέλει να είναι καλή»
Αλλά η πλειονότητα των αναρτήσεων έχει διαφημιστικό χαρακτήρα. Η Ε. διαφημίζει ένα παιχνίδι-τηγάνι. Τα παιδιά κάνουν unboxing (ανοίγουν τις συσκευασίες) προϊόντων από μια μεγάλη ελληνική αλυσίδα λιανεμπορίου. Διαφημίζουν μαζί μια παιδική οδοντόκρεμα. Η Ε. διαφημίζει έναν λούτρινο πιγκουίνο, ενώ το μισό βίντεο έχει «ντυθεί» με τη φωνή της μαμάς της, η οποία δίνει πληροφορίες για το παιχνίδι.
Είναι μοτίβο που ακολουθούν συχνά. Αλλο βίντεο ξεκινάει με την εισαγωγή της ίδιας της μικρής Ε., η οποία είναι πασαλειμμένη στο πρόσωπο και στα πόδια με κρέμα. Στο δεύτερο μισό, η Ιωάννα δίνει τις απαραίτητες πληροφορίες στο κοινό, σε ένα βίντεο που από τον Οκτώβριο μέχρι τώρα έχει σχεδόν 2,5 εκατ. θεάσεις.
Η Ιωάννα λέει ότι τα παιδιά της δεν είναι κολλημένα σε ένα κινητό. «Πολλές φορές τους φέρνω παιχνίδια και τους λέω “παίξτε”, δεν ξέρουν ότι τραβάω», επισημαίνει στην «Κ». Αλλες φορές, σημειώνει, θα δώσει στην Ε. την εισαγωγή για ένα διαφημιστικό βίντεο. «Αλλά μετά θα την αφήσω να πει ό,τι θέλει», δηλώνει η Ιωάννα. «Θέλει να είναι καλή».
«Της αρέσει το κινητό»
Και η δική της ενασχόληση με το TikTok ξεκίνησε την περίοδο της καραντίνας. Στην αρχή ήταν επιφυλακτική, δεν δημοσίευε πολλές εικόνες των παιδιών της. «Οσο είναι μικρά, τα προστατεύουμε όσο μπορούμε», αναφέρει. Κάποια στιγμή, όταν η Ε. ήταν περίπου δύο χρόνων, αποφάσισε να αναρτήσει ένα βίντεο καθώς ο λογαριασμός της είχε μόνο γύρω στους 20 ακολούθους. Η ανάρτηση συγκέντρωσε μισό εκατομμύριο προβολές, κι εκείνη έφτασε τους 100.000 followers σε ένα μήνα.
Γρήγορα ήρθαν και οι εταιρείες. «Ημουν πολύ αρνητική, έλεγα “στείλτε σε εμένα να το δείξω, δεν θέλω τα παιδιά να κάνουν κάτι”», σημειώνει. Ομως είδε ότι τα παιδιά, και ειδικά η Ε., ήθελαν να ασχοληθούν, λέει στην «Κ». «Της αρέσει πολύ να κάθεται στο κινητό, το παίρνει, μιλάει μόνη της, της βγήκε πολύ αβίαστα όλο αυτό», τονίζει. Η Ιωάννα άνοιξε δική της εταιρεία, κι άρχισε να συνεργάζεται με εκδοτικούς οίκους και εταιρείες παιχνιδιών, μεταξύ άλλων.
Πλέον δεν θεωρεί την προβολή των παιδιών της κάτι αρνητικό. Αν δούλευαν σε πρακτορεία ως φωτομοντέλα, λέει, ή αν συμμετείχαν σε κάποια τηλεοπτική σειρά ή ταινία, θα ήταν διαφορετικά; «Κι αυτό είναι επάγγελμα, και πληρώνεται ο κηδεμόνας – κάπως έτσι είναι και τα social, απλά εδώ το βγάζω εγώ το παιδί μου και μπορεί να αποφέρει χρήματα, αλλά είμαι εγώ μπροστά από όλα», τονίζει η Ιωάννα.
Δεν την ανησυχεί αν κάποιος θα κοιτάξει τα παιδιά της περίεργα; «Είναι παντού μαζί μου», λέει. Τόσο την Ε. όσο και τον Μ. τους σταματάνε στον δρόμο, τους μιλάνε. «Η Ε. είναι πολύ ντροπαλή και το σέβομαι αυτό το κομμάτι της – θα μου πει “μαμά γιατί μου μιλάνε;”, της έχω πει ότι υπάρχει μια σελίδα που πολύς κόσμος την παρακολουθεί», εξηγεί.
Αλλά δεν την πιέζει να μιλήσει στο κοινό της. «Λέω “δεν είναι το παιδάκι αξιοθέατο να το βγάλουμε φωτογραφία”. Εκείνη είναι και ντίβα. Γυρνάει το κεφάλι από την άλλη, και προχωράει».
Ο Νίκος Ξυδάς, ιδρυτής της εταιρείας ψηφιακού marketing Humble Digital Agency, σχολιάζει στην «Κ» πως, ενώ στον ίδιο δεν έχει τύχει να απευθυνθεί σε παιδιά ή εφήβους influencers, η διαδικασία είναι πάντα η ίδια. Ανάλογα με τα προϊόντα που θέλουν να προωθήσουν, οι εταιρείες θα ψάξουν λογαριασμούς που έχουν πολλούς ακολούθους, και μετά θα δουν την ανταπόκριση του κοινού στο περιεχόμενο. Πόσα likes και πόσα σχόλια έχει η κάθε ανάρτηση.
Δεν ξέρουμε τις επιπτώσεις στον ψυχισμό του παιδιού
Oταν η προώθηση των προϊόντων γίνεται από παιδιά, ο αντίκτυπος είναι άμεσος, λέει στην «Κ» ο ψυχίατρος Γιώργος Νικολαΐδης, διευθυντής Ψυχικής Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας στο Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού. «Αν οι περισσότεροι θυμόμαστε την παιδική μας ηλικία γλυκά, αυτό οφείλεται στο ότι ήμασταν ανεύθυνοι, αυτό δημιουργούσε ένα περιβάλλον ανεμελιάς – όταν ένα παιδί το διαχειριζόμαστε ως ενήλικο, και πρέπει να υποστηρίξει ένα δημόσιο προφίλ, αυτό του δημιουργεί μια 24ωρη αναγκαιότητα να φέρεται με συγκεκριμένο τρόπο, η κοινωνική επιθυμητότητα και ορατότητα καθορίζει τη ζωή του», τονίζει ο κ. Νικολαΐδης. «Τους στερούμε την παιδική τους ηλικία», επισημαίνει.
Η Θεώνη Κουφονικολάκου, Βοηθός Συνήγορος του Πολίτη για τα Δικαιώματα του Παιδιού και πρόεδρος της Επιτροπής Προστασίας Ανηλίκων για την ψυχική υγεία των ανήλικων καταναλωτών, δηλώνει ότι η σύσταση είναι να αποφεύγεται η έκθεση των παιδιών στη δημοσιότητα. «Δεν ξέρουμε τι επιπτώσεις έχει στην ψυχοκοινωνική τους ανάπτυξη και αν οι πληροφορίες που δίνονται για τα παιδιά στα social media τους εκθέτουν και σε άλλους κινδύνους, κακοποίησης ή εκμετάλλευσης», λέει στην «Κ».
Αν σε κάτι συμφωνεί με την Ιωάννα ο κ. Νικολαΐδης είναι ότι δεν θεωρεί έντονα διαφορετική την έκθεση των παιδιών στα social, από το αν θα έκαναν φωτογραφίσεις για περιοδικά ή θα γίνονταν ανήλικοι ηθοποιοί. «Αλλά την τελευταία 20ετία, με την επέκταση των νέων τεχνολογιών, έχει αποκαθαρθεί η έννοια του influencer από οποιαδήποτε άλλη ιδιότητα – τώρα σε επηρεάζω επειδή είμαι επηρεαστής, κι αυτό κάνει το φαινόμενο της επιρροής να στέκεται μόνο του, στον αέρα, κι εγώ πρέπει αγωνιωδώς να συντηρώ την ιδιότητα του επηρεαστή που στέκεται στο πουθενά», εξηγεί.
Η δημιουργία περιεχομένου στα social media αποτελεί έναν από τους πιο εθιστικούς παράγοντες, έναν από τους λόγους που οδηγούν σε συμπεριφορές κατάχρησης και εξάρτησης από τα κοινωνικά δίκτυα γιατί αναπτύσσουν μια αίσθηση αυτοπραγμάτωσης, σχολιάζει στην «Κ» ο Χαράλαμπος Τσέκερης, προεδρεύων της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής και Τεχνοηθικής και ερευνητής στο Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών. «Αυτό μας κάνει να θέλουμε να παράγουμε κι άλλο και να διεκδικούμε κι άλλο την προσοχή των άλλων – μέσα σε αυτό το πλαίσιο βυθίζονται οι νέοι σε μια πραγματικότητα επίπλαστη, αλγοριθμικά ενεργοποιημένη, που δεν αντικατοπτρίζει τον κόσμο εκεί έξω», τονίζει.
Οι γονείς, συμπληρώνει, συχνά υπερπροστατεύουν τα παιδιά τους στον «έξω κόσμο» και τα υποπροστατεύουν στον ψηφιακό. «Το παιδί μπορεί να φαίνεται ότι κάνει κάτι δημιουργικό αλλά οι διαδικασίες εθισμού εξελίσσονται μέσα στον εγκέφαλό του και δημιουργούν άγχος. Δεν αναπτύσσει το παιδί δεξιότητες που πρέπει να αναπτύσσονται στην πραγματική ζωή, και κερδίζει το κοινωνικό μέσο, το διαφημιστικό μέσο», εξηγεί ο κ. Τσέκερης.
Το ηθικό ερώτημα
Μέσα από τέτοιες πρακτικές υποβαθμίζονται, θεωρεί, βασικές ηθικές αξίες, όπως της αυτονομίας του προσώπου. «Θα πρέπει να διερωτηθεί και ο γονιός για τη δική του ελεύθερη βούληση», σημειώνει, τονίζοντας πως ο ναρκισσισμός των μέσων κοινωνικής δικτύωσης είναι επικίνδυνος για την ποιότητα ζωής των επόμενων γενεών. «Πρέπει να περισώσουμε την παιδικότητα, την ανθρώπινη αξιοπρέπεια».
Ο Θεοφάνης Τάσης, καθηγητής Σύγχρονης Πρακτικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Alpen-Adria της Αυστρίας, θεωρεί ότι πέραν από τους κινδύνους εθισμού, η ψηφιακή εικόνα του παιδιού μπορεί να μην εκφράζει αργότερα τον ενήλικο εαυτό του. Υστερα είναι το θέμα της αντίληψης του ίδιου του του εαυτού. «Αν έχουμε συνηθίσει να είμαστε εκτεθειμένοι στο βλέμμα των άλλων, τότε λείπει αυτός ο άλλος εαυτός και η εμπειρία της καθημερινότητάς μας διαχέεται σε ένα ψηφιακό νέφος», σημειώνει. Ο «εργαζόμενος εαυτός» και ο ιδιωτικός δεν διαχωρίζονται όταν και οι δύο εκφράζονται στον χώρο του σπιτιού. «Το παιδί θα μεγαλώσει αναπολώντας μια καθημερινότητα που είναι εμπορευματοποιημένη», δηλώνει ο κ. Τάσης.
Από την άλλη, ο κ. Νικολαΐδης δεν ανησυχεί τόσο για την «πραγμάτωση εαυτού». «Εχω εμπιστοσύνη στον ανθρώπινο ψυχισμό και στην κοινωνικότητα του ανθρώπου – έχουν αναπτύξει διάφορους μηχανισμούς οι νεότεροι για να ερμηνεύουν τον κόσμο, θεωρούν δεδομένο ότι όλοι υποδύονται», εξηγεί. Για τον ίδιο, η λύση δεν είναι να φτιάξουμε φράχτες. «Αλλά να μάθουμε στα παιδιά να πλοηγούνται στον ψηφιακό κόσμο. Αν ο γονιός είναι ανίκανος να το κάνει αυτό, ό,τι κι αν γίνει ως τεχνική λύση, δεν θα κάνει το παιδί περισσότερο ασφαλές».
Ενα βίντεο πριν από το σχολείο
Σε αντίθεση με τα παιδιά που εμφανίζονται σε λογαριασμούς των γονιών τους, πολλοί έφηβοι και έφηβες στην Ελλάδα έχουν δικούς τους λογαριασμούς σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης όπως το Instagram, το YouTube και, κυρίως, το TikTok.
Η παρουσία της Σ. στο Instagram ξεκίνησε όταν ήταν παιδί. Σε ένα λογαριασμό με το όνομα της Σ., η μητέρα της αναρτούσε φωτογραφίες της από καθημερινές στιγμές ή από τις φωτογραφίσεις της, καθώς η Σ. ήταν φωτομοντέλο. Στα 11 της, έφτασε τους 100.000 ακολούθους στο Instagram. Σύντομα άρχισε να διαφημίζει προϊόντα και να δημοσιεύει και βίντεο. Τώρα, η 17χρονη Σ. κοντεύει τους 300.000 ακολούθους στο Instagram, έχει περισσότερους από 280.000 στο TikTok, και 245.000 εγγεγραμμένους χρήστες στο κανάλι της στο YouTube. Περισσότερο όμως από προϊόντα –κυρίως ρούχα, σχολικά είδη, ή καλλυντικά– η Σ. διαφημίζει τη ζωή της.
Ανεβάζει vlogs –το οποίο βγαίνει από το «βίντεο μπλογκ»– στο YouTube στα οποία μιλάει για την ημέρα της όσο ετοιμάζεται για να βγει ή να πάει στο σχολείο. Στο TikTok κάνει GRWM (Get Ready With Me) βίντεο, στα οποία δείχνει τα βήματα που ακολουθεί στο βάψιμό της. Αναρτά φωτογραφίες από τα ταξίδια της, ή διαφημίζει καλλυντικά και κοσμήματα στο Instagram.
Με σχεδόν 133.000 ακολούθους στο TikTok, η 16χρονη Κ. μπορεί να έχει μικρότερο κοινό στον ψηφιακό κόσμο, αλλά αυτό δεν την κάνει λιγότερο παραγωγική. Το τελευταίο διάστημα έχει διαφημίσει από ρούχα και μασιά μαλλιών μέχρι μπισκότα και θεραπεία κερατίνης σε ένα κομμωτήριο. Σε αντίθεση με ενήλικους influencers, η Κ. λέει πως δεν πληρώνεται – απλώς κρατάει τα προϊόντα που της στέλνουν δωρεάν.
«Πάντα έβλεπα TikTok και σκέφτηκα, “αφού μου αρέσει τόσο, γιατί δεν το κάνω κι εγώ;”» λέει στην «Κ». Ξεκίνησε να παράγει υλικό στην πλατφόρμα όταν ήταν 14 ετών. Στόχος της είναι να ανεβάζει ένα βίντεο την ημέρα. «Μπορεί να πάρει και μια ώρα – εξαρτάται από το αν έχω έτοιμη ιδέα ή τη βρίσκω εκείνη τη στιγμή», τονίζει.
Η ψηφιακή δημοφιλία της συζητιέται στο σχολείο με θετικό τρόπο. «Θα έρθουν να μου πουν για κάτι που φορούσα σε ένα βίντεο ότι ήταν πολύ ωραίο, θα με ρωτήσουν από πού το πήρα», εξηγεί. Εχει πρόγραμμα, σημειώνει, και τα προλαβαίνει όλα, και το TikTok το βλέπει σαν χόμπι. Δεν θεωρεί τον εαυτό της influencer, ούτε είναι αυτό το όνειρό της για το μέλλον. Στόχος της είναι να γίνει γιατρός.
__________________________________________________________________
Κεντρική φωτό: Η καθημερινότητα και οι επιπτώσεις στη ζωή των παιδιών influencers απασχολούν διεθνώς. Πρόσφατα, στη στήλη των απόψεων των New York Times (ΝΥΤ) ανέβηκε το ντοκιμαντέρ μικρού μήκους «Χριστούγεννα κάθε μέρα», στο πλαίσιο του οποίου η κάμερα ακολούθησε για περίπου δύο εβδομάδες δύο κορίτσια influencers προεφηβικής ηλικίας στην Αλαμπάμα (φωτογραφία).
