«Εμείς στην πόλη είμαστε κουρασμένοι. Ολοι όσοι ξέρουμε είναι κουρασμένοι. Η εξάντληση έχει γίνει ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της αστικής ζωής. Και όταν μια εμπειρία γίνεται τόσο διαδεδομένη, είναι λογικό να αναρωτηθούμε αν αποτελεί ένδειξη μιας βαθύτερης κατάστασης».
Με αυτή την αιρετική εισαγωγή ξεκινάει το άρθρο «Κουρασμένη πόλη: σχετικά με την πολιτική της αστικής εξάντλησης», το οποίο δημοσιεύθηκε το 2022 και προκάλεσε έντονες συζητήσεις στους επιστήμονες που ασχολούνται με τα ζητήματα πόλεων. Συγγραφέας του είναι ο Ντέιβιντ Τζ. Μάντεν, αναπληρωτής καθηγητής Κοινωνιολογίας στο London School of Economics και διευθυντής του προγράμματος LSE Cities (που πρόσφατα ασχολήθηκε εκτενώς και με την Αθήνα). Ο Μάντεν είχε προσκληθεί ως κεντρικός ομιλητής στην εκδήλωση «Γιατί δεν υποφέρονται οι πόλεις μας; Προϋποθέσεις για μια άλλη καθημερινότητα», που διοργάνωσε το Ιδρυμα Χάινριχ Μπελ – Γραφείο Θεσσαλονίκης στο Bios (Πειραιώς 84, Αθήνα) χθες Σάββατο. Με την αφορμή αυτή μίλησε στην «Κ».
Χωρίς διάλειμμα
Η συζήτησή μας ξεκινάει από αυτή ακριβώς την ανατρεπτική θεώρηση της καθημερινότητας όλων μας. Τι είναι η «αστική εξάντληση»; «Αντιλαμβάνομαι την κούραση και την εξάντληση στην πόλη με έναν πολύ κυριολεκτικό τρόπο. Οι άνθρωποι είναι εξαντλημένοι, χρειάζονται ένα διάλειμμα. Το πρόβλημα είναι ότι με τον τρόπο που η οικονομία και οι πόλεις είναι οργανωμένες κάτω από το πρίσμα του σύγχρονου καπιταλισμού, απομένει πολύ λίγος χρόνος και χώρος στους ανθρώπους για να ξεκουραστούν και να ανακτήσουν τις δυνάμεις τους. Με τις καθημερινές συνθήκες της εκτεταμένης αστάθειας, ανασφάλειας και επισφάλειας, οι άνθρωποι δεν έχουν άλλη επιλογή από το να συνεχίσουν να εργάζονται, να συνεχίσουν να επιταχύνουν. Οι καπιταλιστικές μας πόλεις ήταν πάντα με κάποια έννοια εξαντλητικές, όμως τα τελευταία χρόνια η κατάσταση αυτή έχει διαδοθεί», λέει ο κ. Μάντεν.
Την εξέλιξη αυτή επηρέασε η πανδημία. «Η πανδημία συνέβαλε στη διάβρωση του ορίου ανάμεσα στο σπίτι και τη δουλειά και έκανε τις αβίωτες συνθήκες (unlivability) στις πόλεις αδύνατον να τις αγνοήσεις. Δεν νομίζω όμως ότι η εξέλιξη αυτή προκλήθηκε από την πανδημία, απλά ενισχύθηκε. Οι αιτίες της είναι βαθιά εδραιωμένες στην οικονομική ζωή και την κοινωνική και χωρική δομή των μεγάλων πόλεων. Η οικονομική και η κοινωνική ζωή γίνονται ταχύτερες, υψηλής έντασης πόρων, πιο ανταγωνιστικές. Οι πολιτικές και οι χώροι που προσέφεραν μια ανάπαυλα και ένα καταφύγιο για τους μη προνομιούχους υπέστησαν χρόνια λιτότητας, περιορισμού και ανεπαρκούς συντήρησης. Μια συνέπεια είναι ότι όλοι νιώθουμε συνεχώς εξαντλημένοι».
Η εξάντληση δεν είναι μόνο μια συνέπεια της αλλαγής του μοντέλου εργασίας, αλλά και ένα αστικό φαινόμενο. «Οι αστικές οικονομίες λειτουργούν 24 ώρες το εικοσιτετράωρο, 7 ημέρες την εβδομάδα και σπάνια προσφέρουν διάλειμμα στον εργαζόμενο. Οι πόλεις μας είναι ολοένα και πιο ακριβές, ολοένα και πιο απρόσιτες και ως συνέπεια όλοι νιώθουν την πίεση να εργαστούν όσο πιο σκληρά μπορούν ώστε να διατηρήσουν κάθε είδους κεκτημένα. Σε πολλές πόλεις, δημόσιες υποδομές σχετικές με την ποιότητα ζωής, όπως η κοινωνική κατοικία, οι πραγματικά δημόσιοι χώροι, τα κέντρα νεότητας, οι δημόσιες αθλητικές εγκαταστάσεις, οι χώροι πρασίνου εξαφανίζονται. Βέβαια, για όσους έχουν την οικονομική δυνατότητα υπάρχουν ιδιωτικές, εμπορευματοποιημένες εκδοχές πολλών τέτοιων πραγμάτων, αλλά αυτό ενισχύει ακριβώς το είδος non-stop οικονομικής και κοινωνικής ζωής που προκαλεί εξαρχής το αίσθημα εξάντλησης.
«Αποκέντρωση» προβλημάτων. Οσοι μετακομίζουν στην επαρχία είναι στην πλειονότητά τους εργαζόμενοι που προχωρούν σε τηλεργασία. Είναι ένα είδος απόδρασης πολυτελείας για ευκατάστατους αστούς – μάλιστα σε κάποιες περιοχές η εισβολή τηλεργαζομένων μεσοαστών συντελεί στη μεταφορά του στεγαστικού προβλήματος στην ύπαιθρο.
Παρά τις επιδεινούμενες συνθήκες στις πόλεις, η τάση αποαστικοποίησης είναι ασθενής. «Σίγουρα υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που μετακομίζουν από τις κεντρικές πόλεις στην περιφέρεια. Δεν νομίζω όμως ότι αυτό συνιστά “αποαστικοποίηση”, όσο συνιστά επέκταση των αστικών οικονομικών και κοινωνικών δικτύων σε νέες περιοχές», εκτιμά ο κ. Μάντεν. «Είναι περισσότερο… επέκταση της πόλης παρά περιορισμός της. Στην πραγματικότητα, όσοι μετακομίζουν στην επαρχία είναι στην πλειονότητά τους εργαζόμενοι που προχωρούν σε τηλεργασία. Είναι ένα είδος απόδρασης πολυτελείας για ευκατάστατους αστούς – μάλιστα σε κάποιες περιοχές η εισβολή τηλεργαζομένων μεσοαστών συντελεί στη μεταφορά του στεγαστικού προβλήματος στην ύπαιθρο. Μια παράλληλη διαδικασία που συμβαίνει σήμερα σε πολλές περιοχές είναι ότι τα φτωχότερα νοικοκυριά εκτοπίζονται από το κέντρο της πόλης και υποχρεώνονται σε μετακόμιση στα όρια των αστικών περιοχών. Αυτές οι μετακινήσεις κρύβουν αποδιάρθρωση και είναι σύμπτωμα των ευρύτερων προβλημάτων, όχι κάποια αντισταθμιστική τάση».
Η αστική εξάντληση πάντως δεν είναι «προνόμιο» της Ευρώπης και των ΗΠΑ. «Η κούραση είναι συνέπεια του σύγχρονου καπιταλισμού, επομένως λαμβάνει διαφορετικές μορφές σε διαφορετικά περιβάλλοντα, αλλά βασικά μπορεί να απαντηθεί οπουδήποτε. Πιθανότατα είναι πιο έντονη στις ατομιστικές, έντονα ανταγωνιστικές μεγαλουπόλεις του αγγλόφωνου νεοφιλελευθερισμού. Ομως όλες οι ευρωπαϊκές πόλεις, συμπεριλαμβανομένων και των ελληνικών, έχουν υποστεί κάποιου είδους ανασυγκρότηση, λιτότητα και επιτάχυνση. Είναι πολύ λίγες οι πόλεις όπου μη προνομιούχοι κάτοικοι απολαμβάνουν αίσθηση ασφάλειας και σταθερότητας».
Στεγαστική πίεση
Η αίσθηση της αβίωτης πόλης συχνά ενισχύεται από την αρχιτεκτονική, τον πολεοδομικό σχεδιασμό και το design. «Για παράδειγμα, οι εκτεταμένες ιδιωτικοποιήσεις. Στο Λονδίνο δεκάδες χιλιάδες μονάδες κοινωνικής κατοικίας χάνονται κάθε χρόνο και το κραταιό μοντέλο ανάπτυξης δεν τις αντικαθιστά. Για τα νοικοκυριά της εργατικής τάξης και, ολοένα και περισσότερο και για τη μεσαία τάξη, ο χώρος της κατοικίας συρρικνώνεται. Οι άνθρωποι δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα για μεγάλους χώρους ή αναγκάζονται να μοιράζονται τον χώρο τους με άλλους ανθρώπους. Στην ουσία, αυτή η πίεση του στεγαστικού προβλήματος είναι εξοντωτική. Παράλληλα, οι προσεγγίσεις στον σχεδιασμό των δημοσίων χώρων που στοχεύουν στην απώθηση των ανεπιθύμητων χρηστών, όπως οι άστεγοι ή οι παρέες νέων ανθρώπων, βρίσκονται σε άνοδο και δημιουργούν ασφυκτικές συνθήκες στη δημόσια ζωή».
Μήπως τελικά οι πόλεις μας γίνονται αντικοινωνικές, δηλαδή στρέφονται κατά της ίδιας της συνθήκης δημιουργίας τους; «Υπάρχουν πολλά στοιχεία στη σύγχρονη αστική ζωή που μπορούν να θεωρηθούν αντικοινωνικά. Τα αστικά συστήματα συνεχώς αναβαθμίζονται για τη συσσώρευση κερδών, όχι για να ικανοποιήσουν τις κοινωνικές ανάγκες. Τα θεμέλια της αστικής ζωής υποσκάπτονται από το κυρίαρχο μοντέλο αστικής ανάπτυξης, όπου όσα θεωρούνται επικερδή μπορεί να κατασκευασθούν και όσα δείχνουν να μην αποδίδουν τόσο θα κατεδαφιστούν, θα ιδιωτικοποιηθούν ή θα εγκαταλειφθούν. Ομως, οι πόλεις μας δεν μπορούν να υπάρχουν μόνο ως εύπορα φρούρια για πολίτες υψηλής καθαρής αξίας. Η ζωή στην πόλη χρειάζεται υπηρεσίες φροντίδας, υπηρεσίες συντήρησης, υπηρεσίες πολιτισμού και άλλες δραστηριότητες που δεν παράγουν εκατομμύρια και συχνά δεν αμείβονται καν. Χωρίς την καθημερινή φροντίδα της αστικής και κοινοτικής ζωής, οι πόλεις καταρρέουν. Ομως, οι εργαζόμενοι που αναλαμβάνουν αυτές τις εργασίες ωθούνται στο περιθώριο. Με άλλα λόγια, οι μητροπόλεις όπως το Λονδίνο και η Νέα Υόρκη έχουν υιοθετήσει ένα κοινωνικοοικονομικό μοντέλο που κατατρώει τα θεμέλιά τους. Είναι μια αντιφατική κατάσταση και όπως όλες οι αντιφάσεις δεν μπορεί να συνεχιστεί εσαεί».
Η αστική κόπωση δεν κατανέμεται εξίσου στην κοινωνία, γίνεται όμως εξίσου αισθητή από όλους. «Κάποιες ομάδες υποχρεώνονται να ζουν πιο κοπιώδεις ζωές, όπως οι φτωχότεροι πολίτες και οι εργάτες, οι άνθρωποι με αναπηρίες, οι ενοικιαστές που δεν έχουν σταθερή οικονομική κατάσταση και οι μετανάστες. Ομως, η στεγαστική κρίση, το κόστος της στεγαστικής κρίσης, η ευρύτερη ατμόσφαιρα λιτότητας και επιτάχυνσης (ρυθμών), αυτά είναι πράγματα που μας επηρεάζουν όλους το ίδιο. Και πολλοί άνθρωποι που στο παρελθόν είχαν τη δυνατότητα να χτίσουν μια ασφαλή μεσοαστική ζωή δεν την έχουν πια. Μπορεί να μην κατανέμεται το ίδιο, αλλά η κόπωση γίνεται μια γενική αστική συνθήκη».
Τα τελευταία χρόνια η «θεωρία» της αστικής κόπωσης γίνεται με διαφορετικούς τρόπους κομμάτι της επιστημονικής συζήτησης. «Οι κοινωνικοί επιστήμονες μελετούν με αρκετά διαφορετικούς τρόπους αυτά τα φαινόμενα. Οι φεμινιστές, οι οικονομολόγοι και άλλοι γράφουν για “την κρίση της αστικής αναπαραγωγής” και την “κρίση της πρόνοιας” εξετάζοντας τις ανισότητες και τις αδικίες των κοινωνικών διαδικασιών σήμερα. Κάποιοι άλλοι επιστήμονες γράφουν για την “επιτάχυνση” των κοινωνιών ως γενικό φαινόμενο. Και οι επιστήμονες του χώρου (λ.χ. πολεοδόμοι) επικεντρώνονται στην εξαφάνιση της κοινωνικής κατοικίας, στην ιδιωτικοποίηση του δημοσίου χώρου και άλλες κοινωνικο-χωρικές διαδικασίες που οδηγούν στις σημερινές εξαντλητικές πόλεις. Στην πραγματικότητα όμως όλοι εξερευνούμε πτυχές του ίδιου φαινομένου, αυτού που βιώνουμε».
_______________________________________________________________________________________
Κεντρική φωτό: Καθαριότητα, νυχτερινή βάρδια σε στοά του αθηναϊκού κέντρου. «Οι αστικές οικονομίες λειτουργούν 24 ώρες το εικοσιτετράωρο, 7 ημέρες την εβδομάδα και σπάνια προσφέρουν διάλειμμα στον εργαζόμενο. Οι πόλεις μας είναι ολοένα και πιο ακριβές, ολοένα και πιο απρόσιτες και ως συνέπεια όλοι νιώθουν την πίεση να εργαστούν όσο πιο σκληρά μπορούν», επισημαίνει ο Ντέιβιντ Τζ. Μάντεν. Φωτ. A.P./Petros Giannakouris
