Ενα λογοτεχνικό «ρινγκ» στήθηκε στο Ινστιτούτο Γκαίτε με τους έμπειρους μεταφραστές Χρήστο Αστερίου και Μαρία Ρούσσου στη μια πλευρά να αναμετρώνται με την τεχνητή νοημοσύνη στη μετάφραση τριών πρωτότυπων γερμανικών κειμένων. Στον πρώτο γύρο, οι διαγωνιζόμενοι κλήθηκαν να αποδώσουν στα ελληνικά έναν μικρό διάλογο μεταξύ του Φέρντιναντ και του Προέδρου, από το θεατρικό κείμενο του 1784 «Ερωτας και ραδιουργία» του Φρίντριχ Σίλερ. Στον δεύτερο, μετέφρασαν μερικές σειρές από το έργο του Μαξ Φρις «Το όνομά μου ας είναι Γκάντεμπαϊν» του 1964, ενώ για τον τρίτο και τελευταίο γύρο επιλέχθηκε ένα πιο σύγχρονο λογοτεχνικό κείμενο της συγγραφέως Φελίτσιτας Χόπε, με τον τίτλο «Πικ-νικ των κομμωτών».
Οι «μονομάχοι» είχαν για κάθε κείμενο, οκτώ περίπου αράδων, 10 λεπτά στη διάθεσή τους για να το μεταφράσουν. Μετά την ολοκλήρωση του κάθε γύρου, το κοινό καλούνταν να ψηφίσει την καλύτερη μετάφραση. Καθ’ όλη τη διάρκεια της διαδικασίας βλέπαμε τις οθόνες των μεταφραστών, που προβάλλονταν απέναντί μας, παρακολουθώντας έτσι τις αρχικές τους σκέψεις, τις διορθώσεις τους αλλά και τα λεξικά τα οποία συμβουλεύονταν. Παράλληλα, στην ίδια οθόνη εμφανιζόταν και η μετάφραση των εργαλείων τεχνητής νοημοσύνης που χρησιμοποιούσε η Αιμιλία Διαμαντοπούλου, ειδική στη διαχείριση γλωσσικών πόρων μέσω AI. Εκείνη επέλεξε ως αντίπαλο των μεταφραστών το γνωστό στο ευρύ κοινό ChatGPT, το πρόγραμμα Deepl και το Copilot.
Η «μάχη»
Οταν οι διοργανωτές κήρυξαν την έναρξη της μεταφραστικής «μάχης» οι Αστερίου και Ρούσσου έπιασαν δουλειά, προσπαθώντας να αγνοήσουν, όσο ήταν δυνατό, το ρολόι της αντίστροφης μέτρησης. Από την άλλη πλευρά, η ΑΙ είχε έτοιμο σε δευτερόλεπτα, μόλις με το πάτημα ενός κουμπιού, τον ελληνικό διάλογο του Φρίντριχ Σίλερ. Εκείνη τη στιγμή από τη στάση του σώματός τους και τις κινήσεις τους καταλαβαίναμε το άγχος τους, το οποίο κορυφώθηκε όταν η συντονίστρια Μαρίνα Αγαθαγγελίδου, του Γκαίτε, ανακοίνωσε ότι απομένουν μόλις 2 λεπτά πριν από την ολοκλήρωση του πρώτου, και ίσως δυσκολότερου, γύρου. Τελικά, οι δύο μεταφραστές δεν κατάφεραν να μεταφράσουν ολόκληρο το απόσπασμα.
«Η μηχανή κερδίζει σε ταχύτητα αλλά χάνει από το περιεχόμενο», είπε ο Χρήστος Αστερίου – «Τα πολιτισμικά στοιχεία και η διάθεση που αποπνέει ένα κείμενο μπορούν να αποδοθούν μόνο από τους ανθρώπους προς το παρόν», είπε η Μαρία Ρούσσου.
«Η μηχανή κερδίζει σε ταχύτητα αλλά χάνει από το περιεχόμενο», ήταν το πρώτο σχόλιο του συγγραφέα και μεταφραστή Χρήστου Αστερίου, μόλις διάβασε τη μετάφραση της ΑΙ. Οπως μας είπε, το πρώτο παράδειγμα δεν ήταν απλώς ένα λογοτεχνικό κείμενο, αλλά ένα απαιτητικό θεατρικό έργο το οποίο ενέχει ακόμη μεγαλύτερες δυσκολίες. «Οταν δουλεύω, μπορεί μία λέξη να την σκέφτομαι για μέρες και κάθε φορά να την αλλάζω μέχρι να καταλήξω στην επιλογή μου. Αλλωστε είναι σημαντικό να πούμε ότι μία λέξη μπορεί να έχει πάρα πολλές σημασίες», ανέφερε ο ίδιος, συμπληρώνοντας πως κάποια σημεία της μετάφρασης της ΑΙ ήθελαν σίγουρα διόρθωση. Τελικά το κοινό στην ψηφοφορία του ανέδειξε στην πρώτη θέση τον Χρήστο Αστερίου, ενώ ακολούθησε η τεχνητή νοημοσύνη και έπειτα η Μαρία Ρούσσου. «Οσον αφορά το κείμενο του Σίλερ, πράγματι η ΑΙ έπεσε μέσα σε κάποιες πολύ δύσκολες λέξεις», είπε η ίδια στην «Κ».
Είχε έρθει η ώρα του δεύτερου γύρου, και τώρα οι αντίπαλοι είχαν μπροστά τους τον εσωτερικό μονόλογο του Μαξ Φρις, τον οποίο οι μεταφραστές απέδωσαν γρηγορότερα και πιο ολοκληρωμένα. Η συντονίστρια του διαγωνισμού, που είχε κάνει και την επιλογή των κειμένων, τόνισε τη δυσκολία του να μεταφράζεις μπροστά σε κοινό, υπό την πίεση χρόνου, σε σχέση με την ΑΙ, που φυσικά δεν ένιωθε τίποτα εκείνη τη στιγμή. Με ισοπαλία η Μαρία Ρούσσου και ο Χρήστος Αστερίου κέρδισαν τον δεύτερο γύρο. «Στην προκειμένη περίπτωση έχουμε να κάνουμε με λογοτεχνικό λόγο, που σαφώς διαφέρει από άλλες μορφές κειμένου, όπως είναι για παράδειγμα οι οδηγίες», παρατήρησε κάποιος από τους θεατές, ενώ η κ. Ρούσσου συμπλήρωσε ότι «τα πολιτισμικά στοιχεία και η διάθεση που αποπνέει ένα κείμενο μπορούν να αποδοθούν μόνο από τους ανθρώπους προς το παρόν». Πράγματι, στον τελευταίο γύρο, το ChatGPT δεν αντιλήφθηκε το χιούμορ της συγγραφέως Χόπε, μπερδεύοντας στην ουσία την αναφορά σε τρία ανθρώπινα πρόσωπα με την αναφορά σε τρεις καταλόγους εστιατορίου. Αν κάποιος εμπιστευόταν τυφλά τη συγκεκριμένη μετάφραση, σίγουρα δεν θα είχε καταλάβει για ποιο πράγμα μιλάει η ιστορία.
Οι ειδικές εντολές
Στη συνέχεια, η Αιμιλία Διαμαντοπούλου πληκτρολόγησε στο ChatGPT εντολές όπως «κάνε το πιο αστείο», «χρησιμοποίησε μαύρο χιούμορ» ή «μετάφρασέ το σαν μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας». Οπως μας εξήγησε, το Deepl διαφέρει καθώς χρησιμοποιείται καθαρά ως μεταφραστικό μέσο, σε αντίθεση με τα άλλα δύο, στα οποία ο χρήστης απευθύνεται σαν να συνομιλεί με έναν άνθρωπο. Η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να μην πήρε άριστα στη λογοτεχνική μετάφραση αλλά σίγουρα τα πήγε καλύτερα στις διασκευές των κειμένων, βάσει των εντολών που δεχόταν κάθε φορά. «Εδώ οφείλουμε να πούμε ότι ξεπέρασε και τον πιο δημιουργικό μεταφραστή», σχολίασε γελώντας η Μαρίνα Αγαθαγγελίδου, «αλλά όπως ήταν αναμενόμενο έχασε με μεγάλη διαφορά στη μετάφραση».
Στη συζήτηση που ακολούθησε, το κοινό και οι συμμετέχοντες κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η τεχνητή νοημοσύνη δεν είναι ακόμη σε θέση να αντικαταστήσει πλήρως τους μεταφραστές, όμως μπορεί να παραγάγει κείμενα πάνω στα οποία εκείνοι έχουν τη δυνατότητα να δουλέψουν, κερδίζοντας χρόνο. «Είναι μία καλή βάση για να σε βοηθήσει, όμως υπάρχει ο κίνδυνος να ρίξεις την ποιότητα του κειμένου», ανέφερε ο κ. Αστερίου.
