Ηταν Οκτώβριος του 1994 όταν 12 αστυνομικοί, ανάμεσά τους και δύο Ελληνες, περικύκλωσαν μια βίλα σε προάστιο του Μονάχου. Στη σοφίτα βρήκαν αρχαία αγγεία, μαρμάρινες στήλες, αγάλματα και θραύσματα μωσαϊκών, αλλά και έγγραφα που αποτύπωναν με κάθε λεπτομέρεια ύποπτες συναλλαγές. Στο υπόγειο εντόπισαν ένα εργαστήριο με μεγεθυντικούς φακούς και χημικά, πλήρως εξοπλισμένο για εργασίες καθαρισμού και συντήρησης. Η μεγαλύτερη έκπληξη, όμως, βρισκόταν σε μια εσωτερική πισίνα, βάθους 1,5 μέτρου. Ακόμη και εκεί υπήρχαν βυθισμένες αρχαιότητες.
Κατά την έρευνα ο ιδιοκτήτης της βίλας, γνωστός ως «Νίνο» στα διεθνή κυκλώματα, έμοιαζε κάπως νευρικός. Αστυνομικοί από τρεις χώρες είχαν βρεθεί τότε στο κατώφλι του. Τρεις δεκαετίες μετά, το όνομά του επανέρχεται στο προσκήνιο καθώς από τα χέρια του φέρεται να είχε περάσει ένα μαρμάρινο ανθέμιο του 4ου αιώνα π.Χ. Ενα όμοιο αντικείμενο πρόκειται να δημοπρατηθεί τις επόμενες ημέρες στο Λονδίνο.
Η δημοπρασία του οίκου Sotheby’s έχει οριστεί για αύριο Τρίτη 3 Δεκεμβρίου. Το μαρμάρινο ανθέμιο εμφανίζεται στον ηλεκτρονικό κατάλογο και η τιμή του εκτιμάται μεταξύ 30.000 και 50.000 λιρών. Στο ιστορικό προέλευσης ο διεθνής οίκος αναφέρει ότι το αντικείμενο ανήκει σε συλλογή ιδιώτη στην Ελβετία, χωρίς να τον κατονομάζει, και ότι είχε αποκτηθεί στις αρχές του 1980 από τη γερμανική αγορά. Ωστόσο ο ερευνητής παράνομων αρχαιοτήτων και διεθνών αρχαιοκαπηλικών κυκλωμάτων, Χρήστος Τσιρογιάννης, έχει στη διάθεσή του ισχυρές ενδείξεις που φωτίζουν την ύποπτη διαδρομή του γλυπτού. Οπως αναφέρει στην «Κ», ο δρ Τσιρογιάννης ταύτισε το αντικείμενο με μια αρχαιότητα που εμφανίζεται σε φωτογραφίες πολαρόιντ και έγγραφα στο κατασχεθέν υλικό του Ιταλού εμπόρου αρχαιοτήτων Τζιανφράνκο Μπεκίνα.
Παρόμοιες ταυτίσεις που προκύπτουν από το ίδιο αρχειακό υλικό έχουν οδηγήσει στο παρελθόν τις διεθνείς αρχές στον επαναπατρισμό αρχαιοτήτων οι οποίες είχαν εξαχθεί παρανόμως από την Ελλάδα και την Ιταλία. Τα στοιχεία που αξιοποίησε ο Ελληνας αρχαιολόγος και έθεσε υπόψη της «Κ», περιέχονται σε ένα από τα 140 ντοσιέ που κατασχέθηκαν το 2002 σε γκαλερί του Μπεκίνα στη Βασιλεία της Ελβετίας. Το επίμαχο ντοσιέ φέρει τα αρχικά «SAV» και περιέχει φωτογραφίες και έγγραφα που αντιστοιχούν σε δοσοληψίες του Μπεκίνα με τον μεσάζοντα Αντόνιο «Νίνο» Σαβόκα.
Το παρελθόν
Αξιοποιώντας το ίδιο υλικό, τον Μάιο του 2017, ο δρ Τσιρογιάννης είχε ταυτίσει ένα άλλο αντικείμενο λίγες ημέρες προτού δημοπρατηθεί από τους Sotheby’s. Την υπόθεση είχε δημοσιοποιήσει τότε η «Κ». Επρόκειτο για μια μαρμάρινη ταφική στήλη του 340 π.Χ. Στο ντοσιέ με τα αρχικά «SAV» η στήλη εικονιζόταν σε φωτογραφίες πολαρόιντ, σε κακή κατάσταση, ακουμπισμένη σε τοίχο, με ξύλινες τάβλες να καλύπτουν την μπροστινή πλευρά της. Οι φωτογραφίες και τα υπόλοιπα τεκμήρια μαρτυρούσαν την πιθανή παράνομη προέλευσή της. Ο δρ Τσιρογιάννης ενημέρωσε τότε την Ιντερπόλ, τη Scotland Yard και τις ελληνικές αστυνομικές αρχές για την αττική ταφική στήλη. Τον Σεπτέμβριο του 2018, έπειτα από ενέργειες διεκδίκησης της Διεύθυνσης Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικών Αγαθών του υπουργείου Πολιτισμού, η στήλη παραδόθηκε από τον οίκο δημοπρασιών στη Μητροπολιτική Αστυνομία του Λονδίνου και επιστράφηκε στην Ελλάδα.
Ηταν ένα τυπικό παράδειγμα μαρμάρινης αττικής στήλης Κλασικών χρόνων με ανθεμωτή επίστεψη. Στον κορμό της, κάτω από δύο ανάγλυφους ρόδακες, υπήρχε μια επιγραφή, πιθανότατα με το όνομα του νεκρού: ΕΣΤΙ[ΑΙΟΣ]. Σύμφωνα με την ανακοίνωση που είχε εκδώσει τότε το υπουργείο Πολιτισμού, η στήλη προερχόταν αναμφίβολα από κάποιο αρχαίο νεκροταφείο της Αττικής και «ο συγκεκριμένος τύπος αποτελούσε αποκλειστικότητα των αττικών εργαστηρίων γλυπτικής».
Στο ίδιο ντοσιέ με τις συναλλαγές Σαβόκα και Μπεκίνα ο δρ Τσιρογιάννης εντόπισε φωτογραφίες ενός μαρμάρινου ανθεμίου, το οποίο φαίνεται όμοιο με αυτό που πρόκειται να δημοπρατηθεί στις 3 Δεκεμβρίου. Σε μία σελίδα μάλιστα από το συγκεκριμένο αρχείο, πλάι στο ανθέμιο υπάρχει φωτογραφία της στήλης που επαναπατρίστηκε το 2018. Σύμφωνα με άλλα έγγραφα, το ανθέμιο φαίνεται να περνάει το 1978 στην κατοχή του Μπεκίνα. Σε άλλο αρχείο σημειώνεται και το ύψος του, στα 86 εκατοστά. Η ίδια διάσταση αναφέρεται και για το υπό δημοπράτηση αντικείμενο στον ηλεκτρονικό κατάλογο του οίκου στο Λονδίνο.
«Είναι η ίδια υπόθεση με εκείνη του 2017, τα ίδια έγγραφα και οι ίδιες αποδείξεις. Η υπόθεση μιλάει από μόνη της. Εύχομαι να επιστρέψει στην πατρίδα μας το συντομότερο δυνατό», λέει στην «Κ» ο δρ Τσιρογιάννης, επικεφαλής της ομάδας έρευνας παράνομων αρχαιοτήτων στην έδρα της UNESCO στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο.
Εκπρόσωπος του οίκου Sotheby’s δήλωσε στην «Κ» ότι δεν έχουν προσκομιστεί στους ίδιους στοιχεία που να αποδεικνύουν ότι το ανθέμιο είναι ίδιο με το αντικείμενο στα αρχεία Μπεκίνα και ότι προτίθενται να εξετάσουν το θέμα εάν τους παρασχεθούν οι φωτογραφίες. «Δεσμευόμαστε στα υψηλότερα πρότυπα δέουσας επιμέλειας και έχουμε εφαρμόσει ισχυρές διαδικασίες για τον έλεγχο όλων των ειδών που προσφέρουμε», υποστηρίζουν. Στο παρελθόν, και άλλοι οίκοι έχουν ζητήσει να αποκτήσουν πρόσβαση στο κατασχεθέν αρχείο. Ο δρ Τσιρογιάννης έχει υπογραμμίσει ότι οι διεθνείς οίκοι έχουν τη δυνατότητα πριν από κάθε επικείμενη δημοπρασία να στέλνουν φωτογραφίες στις αρμόδιες κρατικές υπηρεσίες για να ελέγχεται η προέλευση των αντικειμένων.
Στα ίχνη του Σαβόκα
Ποιος ήταν όμως ο μυστηριώδης «Νίνο», το όνομα του οποίου φαίνεται να εμπλέκεται σε αυτή την υπόθεση; Ο ερευνητής δημοσιογράφος Νικόλας Ζηργάνος, ο οποίος έχει ασχοληθεί επί χρόνια με υποθέσεις αρχαιοκαπηλίας, βρέθηκε μπροστά στην ιστορία του «Νίνο» συμπτωματικά το 2006, καθώς αναζητούσε περισσότερες πληροφορίες για τον Ιταλό τυμβωρύχο Πιέτρο Κασασάντα. «Το εντυπωσιακό είναι ότι ο Σαβόκα ήταν γνωστός στις ελληνικές αρχές από το 1975, σε ηλικία 25 ετών. Είχε συλληφθεί τότε μαζί με δύο Ελληνες συνεργούς του στη Ζυρίχη για κλοπή ελληνικού αμφορέα», επισημαίνει.
Το όνομά του εμφανίζεται ξανά τα επόμενα χρόνια σε άλλες δικογραφίες, σε Ιταλία και Ελλάδα, καθώς υπάρχουν υποψίες ότι σε εκείνον καταλήγουν προϊόντα λαθρανασκαφής από τη χώρα μας. Μία από αυτές τις υποθέσεις αφορούσε φορτηγό από την Πάτρα, στο οποίο ήταν κρυμμένες 238 αρχαιότητες. Φτάνουμε, όμως, στο 1994 για να ζητήσουν οι ελληνικές αρχές τη δικαστική συνδρομή των Γερμανών και να πραγματοποιηθεί η έφοδος στο σπίτι του, στα προάστια του Μονάχου. Σύμφωνα με πληροφορίες της «Κ», μετά την κατ’ οίκον έρευνα εκδόθηκε ένταλμα σύλληψής του από την Ελλάδα, το οποίο τελικά δεν εκτελέστηκε. Δεν κατέστη εφικτό να εξακριβωθεί από την «Κ» ο λόγος. Το 1998 ο «Νίνο» πέθανε από καρδιά, σε ηλικία 48 ετών.
«Εφτιαχνε και πολλά ψεύτικα, τα πήλινα ήταν το φόρτε του. Σου έδινε την εικόνα ότι ήξερε τους πάντες και ότι θα αγόραζε τα πάντα. Θυμάμαι πως έλεγε ότι πάλευε τότε να αποκτήσει έναν Κούρο. Συνεργαζόταν και με έναν Ελληνα συντηρητή από τη Θεσσαλία για τα νομίσματα».
Σε ελληνικές δικογραφίες αναφέρεται ως Ελληνοϊταλός. Πιθανότατα να είχε και ελληνική καταγωγή από τη μητέρα του. Τον Μάιο του 1995 ο 74χρονος πατέρας του, Τζιουζέπε Σαβόκα, συνελήφθη στο αεροδρόμιο του Ελληνικού προτού φύγει για Γερμανία με δύο σακ βουαγιάζ φορτωμένα με αρχαιότητες. Αστυνομικοί της Δίωξης Αρχαιοκαπηλίας εκτιμούσαν τότε ότι παραλήπτης των αντικειμένων θα ήταν ο «Νίνο» στο Μόναχο.
Ανθρωπος που είχε συναντήσει τον «Νίνο» δύο φορές, στην Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό, λέει ότι δύσκολα μπορούσε κάποιος να τον εμπιστευτεί. «Εφτιαχνε και πολλά ψεύτικα, τα πήλινα ήταν το φόρτε του», λέει ζητώντας να μην κατονομαστεί. «Σου έδινε την εικόνα ότι ήξερε τους πάντες και ότι θα αγόραζε τα πάντα. Θυμάμαι πως έλεγε ότι πάλευε τότε να αποκτήσει έναν Κούρο. Συνεργαζόταν και με έναν Ελληνα συντηρητή από τη Θεσσαλία για τα νομίσματα». Οπως αναφέρει η ίδια πηγή, ο Ιταλός μεσάζοντας φέρεται να είχε σκηνοθετήσει και μια ληστεία στο σπίτι του ώστε να σφετεριστεί ένα δεκάδραχμο που του είχε φέρει για εκτίμηση ένας άνδρας από τη Σμύρνη. Το νόμισμα φέρεται αργότερα να εμφανίστηκε σε δημοπρασία στις ΗΠΑ.
Ο κ. Ζηργάνος παρατηρεί ότι μετά την επιδρομή στη βίλα του Μονάχου επαναπατρίστηκαν κάποια αντικείμενα στη χώρα μας. Η Ελληνίδα αρχαιολόγος που είχε κληθεί στη Γερμανία να εξετάσει τα κατασχεθέντα, εκτίμησε ότι από τα 2.000 κομμάτια περίπου τα 200 θα μπορούσαν να είναι ελληνικής προέλευσης.
Πάντως, ενώ εκείνη η επιχείρηση στήθηκε το 1994 έπειτα από πρωτοβουλία των ελληνικών αρχών, οι Γερμανοί είχαν καλέσει και τους Ιταλούς ομολόγους τους ως παρατηρητές, λόγω της υπηκοότητας του «Νίνο». «Οι Ιταλοί πήραν πάνω από 1.000 αντικείμενα πίσω, αλλά και το αρχείο Σαβόκα. Από όσο γνωρίζω εμείς είτε δεν το πήραμε τότε, είτε δεν το αξιοποιήσαμε», αναφέρει ο κ. Ζηργάνος. Αυτά τα έγγραφα με τις δοσοληψίες που βρέθηκαν στο Μόναχο χρησιμοποιήθηκαν τα επόμενα χρόνια από τους καραμπινιέρους ώστε να ξεκλειδώσουν και άλλες έρευνες για τις παράνομες διαδρομές αρχαιοτήτων ανά τον κόσμο.
Το κοινό ταξίδι δύο αρχαιοτήτων
1978
31 Ιανουαρίου
Ενα μαρμάρινο ανθέμιο φέρεται να περνάει στην κατοχή του Ιταλού εμπόρου αρχαιοτήτων Τζιανφράνκο Μπεκίνα. Στοιχεία για την προέλευσή του εμφανίζονται σε ντοσιέ με συναλλαγές του με τον μεσάζοντα Αντόνιο Σαβόκα, γνωστό ως «Νίνο» μεταξύ των Ελλήνων αρχαιοκαπήλων.
1990
30 Μαρτίου
Σε έγγραφα που εντόπισε στο αρχείο Μπεκίνα ο ερευνητής αρχαιοκαπηλικών κυκλωμάτων Χρήστος Τσιρογιάννης και έθεσε υπόψη της «Κ», η αξία του γλυπτού εκτιμάται πλέον μεταξύ 40.000 και 60.000 ελβετικών φράγκων.
2018
7 Σεπτεμβρίου
Επαναπατρίζεται στην Ελλάδα, έπειτα από ενέργειες του υπουργείου Πολιτισμού, άλλη μαρμάρινη ενεπίγραφη επιτύμβια στήλη (στην αριστερή φωτογραφία όπως εικονίζεται στα αρχεία Μπεκίνα) που επρόκειτο να δημοπρατηθεί από τον οίκο Sotheby’s. Ο δρ Τσιρογιάννης είχε ταυτοποιήσει το αντικείμενο και είχε ενημερώσει την Ιντερπόλ τον Μάιο του 2017.
2024
3 Δεκεμβρίου
Το μαρμάρινο ανθέμιο αναμένεται να δημοπρατηθεί από τον οίκο Sotheby’s (στη φωτογραφία εικονίζεται η πίσω όψη του). Ο δρ Τσιρογιάννης το έχει ταυτοποιήσει σε φωτογραφίες από το αρχείο Μπεκίνα, οι οποίες προδίδουν το ύποπτο παρελθόν της αρχαιότητας. Το επίμαχο υλικό βρίσκεται στον ίδιο φάκελο με τη στήλη που επαναπατρίστηκε το 2018.
