1. Σε συνέντευξή του προς τον δημοσιογράφο Γιάννη Παλαιολόγο, ο καθηγητής πολιτικής επιστήμης Γιώργος Τσεμπελής (Καθημ., 13.10.2024, σελ. 14) αναφέρεται, μεταξύ άλλων, και στα μειονεκτήματα που παρουσιάζουν τα μακροσκελή Συντάγματα (το δικό μας έχει περίπου 27.000 λέξεις!), τονίζοντας ότι αυτά «…είναι πιο εύκολο να ̎ κλειδωθούν ̎ ώστε να διαιωνιστούν οι περιορισμοί που θεσμοθετούν, [πρακτική] που αντέχει στον χρόνο και δυσχεραίνει την προσαρμογή σε νέα δεδομένα». Σ’ αυτά τα αυστηρά Συντάγματα περιλαμβάνεται και το ελληνικό, όλοι δε αναγνωρίζουν τη μεγάλη δυσχέρεια για την αναθεώρησή του.
2. Στο συμπέρασμα αυτό έχω και εγώ καταλήξει αλλά με διαφορετική αιτιολογία για την εξοικονόμηση του απαιτούμενου χρόνου: για τις διατάξεις που δύνανται να αναθεωρηθούν ισχύει η παράγρ. 6 του άρθρ. 110Σ, όπου ρητώς ορίζεται ότι «Δεν επιτρέπεται αναθεώρηση του Συντάγματος πριν περάσει πενταετία από την περάτωση της προηγούμενης». Αρα πρέπει να παρέλθουν τουλάχιστον οκτώ χρόνια, από την (επιτυχή κατά την ορθότερη γνώμη) περάτωση της προηγούμενης αναθεώρησης, για να ξεκινήσει η διαδικασία της νέας. Ολοι όμως συμφωνούμε ότι ο χρόνος αυτός είναι υπέρ το δέον μακρύς.
3. Για τον λόγο αυτόν έχω ήδη υποστηρίξει (Καθημ. 15.1.2014) ότι η ως άνω παράγρ. 6 δύναται να ερμηνευθεί (η μη αναθεώρηση διάταξης δεν σημαίνει και αδυναμία ερμηνείας της) ότι εννοεί την πάροδο πενταετίας μόνο για τις διατάξεις εκείνες που αναθεωρήθηκαν κατά την τελευταία αναθεωρητική Βουλή διότι αυτές πρέπει να δοκιμασθούν, ενώ για όλες τις υπόλοιπες, που ισχύουν αναλλοίωτες από την έναρξη ισχύος του Συντ. 1975, η επόμενη Βουλή μπορεί να ξεκινήσει, και προ της πενταετίας, τη διαδικασία αναθεώρησης, αφού γι’ αυτές η πενταετία έχει προ πολλών ετών συμπληρωθεί. Ετσι, το μεν άρθρο 110Σ υποχρεωτικώς τηρείται, αλλά καθίσταται περισσότερον ευέλικτο, το δε Σύνταγμα παύει να είναι κατ’ ουσίαν απολίθωμα και εκσυγχρονίζεται συντομότερα. Εξ αυτού του λόγου έχω ήδη υποστηρίξει ότι η κάθε Βουλή μπορεί να είναι και αναθεωρητική (βλ. Παραρά, Ανάλεκτα-Παρεμβάσεις, εκδ. Σάκκ., 2021, σελ. 237 επ., 325 επ.). Δεν συμπλέει λοιπόν με τους κανόνες του ορθολογισμού και του νομικού ρεαλισμού, που προδήλως ισχύουν και για το Σύνταγμα, η άποψη ότι και για τις διατάξεις που έχουν παραμείνει αμετάβλητες επί πενήντα χρόνια θα ισχύσει η πενταετής προθεσμία αναμονής για τη νέα αναθεώρηση. Στην περίπτωση αυτή δεν υπάρχει σύμπλευση με τις ενίοτε επιτακτικές ανάγκες της κοινωνίας, όπως συνέβη και με το άρθρ. 16Σ, σχετικά με την ίδρυση και ιδιωτικών Πανεπιστημίων.
4. Ομως, οι αρνούμενοι την ως άνω ερμηνεία της παραγρ. 6 δέχονται, αντιθέτως, ότι στην έννοια της «βάσης και της μορφής του πολιτεύματος» (παράγρ. 1) εμπίπτουν, άρα δεν αναθεωρούνται, και άλλες συνταγματικές διατάξεις, πέραν εκείνων τις οποίες ρητώς αναφέρει η παράγρ. 1 ότι δεν αναθεωρούνται, όπως είναι, π.χ., οι διατάξεις που προστατεύουν τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα για τα οποία μόνον βελτιώσεις μπορούν να γίνουν (Παραράς, Res Publica II, Δικαιώματα του Ανθρώπου, 2014,σελ. 331 επ.), επίσης η συγκρότηση της Βουλής με υποχρεωτική διεξαγωγή εκλογών κάθε τέσσερα χρόνια, ο πολυκομματισμός ή οι κανόνες περί ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης. Αρα εδώ γίνεται δεκτή η ερμηνεία της παραγρ. 1.
5. Θέλοντας όμως να μειώσει και τις συνέπειες της λεγόμενης «ρήτρας αιωνιότητας» (Evigkeitsklausel), ο κ. Τσεμπελής προτείνει, για να γίνει πιο ευέλικτο το Σύνταγμα, την αναθεώρηση του άρθρου 110Σ «που ορίζει τη ̎διαδικασία ̎ αναθεώρησης». Δοθέντος όμως ότι κύριο χαρακτηριστικό του αυστηρού μας Συντάγματος είναι το σύστημα των δύο συνεχόμενων Βουλών, η πρόβλεψη μόνον μίας αναθεωρητικής Βουλής για να ολοκληρωθεί η όλη διαδικασία δεν είναι δυνατή. Αλλωστε, το άρθρο 110Σ τυπικά μεν δεν αναγράφεται μεταξύ των μη αναθεωρούμενων διατάξεων της παραγρ. 1, κατ’ ουσίαν όμως εμπίπτει και αυτό στη μορφή του πολιτεύματος ως Προεδρευομένης Κοινοβουλευτικής Δημοκρατίας, η οποία ουδέποτε αναθεωρείται κατά την παράγρ. 1. Αρα και το άρθρο 110Σ δεν αναθεωρείται.
6. Πέραν όμως αυτού, το άρθρο 110Σ δεν αναθεωρείται και εξ άλλου συναφούς λόγου: και αν στην παράγρ. 1 υπήρχε σκέτη απαρίθμηση των μη αναθεωρούμενων άρθρων, σ’ αυτά θα πρέπει να συγκαταλέξουμε και το άρθρο 110Σ παράγρ. 1-6 με την ακόλουθη συλλογιστική: με τις διαδικαστικές διατάξεις των παραγρ. 2-6 προβλέπεται η συγκρότηση ειδικού οργάνου, πρώτη Βουλή, το οποίο θα επιλέξει ποιες διατάξεις δύνανται να αναθεωρηθούν από τη δεύτερη αναθεωρητική Βουλή. Σ’ αυτές όμως δεν μπορεί να περιλαμβάνονται και οι διατάξεις του άρθρου 110Σ, διότι με το άρθρο αυτό το όργανο που ασκεί τη Συντακτική εξουσία (pouvoir constituant) δεν μπορεί να ερμηνευθεί, κατά λογική ακολουθία (=logique déontique, Kalinowski) ότι παρέχει εξουσία, στο κατώτερο αναθεωρητικό όργανο, να τροποποιήσει και τις δικές του διατάξεις που κανονίζουν τα της αναθεώρησης, διότι αν υπάρχει τέτοιο ενδεχόμενο, το Σύνταγμα μετατρέπεται σε ήπιο. Αλλως, αυτό που η διάταξη της παραγρ. 1 δεν επιτρέπει να γίνει, δεν το επιτρέπει, κατά μείζονα λόγο, και για την ίδια. Διαφορετικά θα ήταν δυνατή και η αναθεώρηση των διατάξεων που καθορίζουν την μορφή του πολιτεύματος!
Εκ του λόγου τούτου, η παράγρ. 1 καλείται αυτοαναφορική (auto-référentielle, self-reference, Alf Ross), δηλαδή η αναφορά που γίνεται στις μη αναθεωρούμενες διατάξεις περιλαμβάνει προδήλως και την ίδια. Εντεύθεν, το άρθρο 110Σ δεν αναθεωρείται και μόνη διέξοδος είναι η ως άνω δοθείσα ερμηνεία της παραγρ. 6 αυτού που βολεύει όλους.
* Ο Πέτρος Ι. Παραράς είναι καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου και Επίτιμος Αντιπρόεδρος ΣτΕ.
