Ι. Επί χρόνια οικοδομείται, συνειδητά ή ασυνείδητα, ένα πολεοδομικό δίκαιο με διάσπαρτα νομοθετήματα, χωρίς κανόνες, με τόσες εξαιρέσεις που καταλήγουν να γίνονται κανόνες, που συνεχώς καταργούνται ή τροποποιούνται με τη διακήρυξη ότι το νεότερο θα είναι το τελειότερο. Ολη αυτή η βιομηχανία κεράμων και λίθων ατάκτως ερριμμένων παράγει το πολεοδομικό χάος. Περιορίζομαι στην τελευταία δεκαετία: τον Ιούνιο του 2014 (κυβέρνηση Ν.Δ. – ΠΑΣΟΚ) δημοσιεύεται ο ν. 4269/2014 «Χωροταξική και πολεοδομική μεταρρύθμιση – Βιώσιμη ανάπτυξη», σελίδες 20 ΕτΚ. Μετά δύο χρόνια (ΣΥΡΙΖΑ) δημοσιεύεται ο ν. 4447/2016 «Χωρικός σχεδιασμός – βιώσιμη ανάπτυξη κ.α.δ.», σελ. 12. Τον Νοέμβριο του επομένου έτους δημοσιεύεται ο νέος πολεοδομικός νόμος 4495/2017 «Ελεγχος και προστασία του δομημένου περιβάλλοντος κ.α.δ.», σελ. 96. Τον Δεκέμβριο του 2020 (κυβέρνηση Ν.Δ.) δημοσιεύεται ο ν. 4759/2020 «Εκσυγχρονισμός της Χωροταξικής και Πολεοδομικής Νομοθεσίας κ.α.δ.», ο οποίος τροποποιεί τα πάντα, σελ. 126. Πριν αλέκτορα φωνήσαι, τον Ιούλιο του 2021, δημοσιεύεται ο ν. 4819/2021, ο οποίος στο μέρος Ζ και μέσα σε 14 σελίδες τροποποιεί εκ νέου διατάξεις του ν. 4495. Οι πολλά υποσχόμενοι τίτλοι κατεδαφίζονται ο ένας μετά τον άλλο και όχι αναγκαίως από νομοθετήματα διαφορετικών κυβερνήσεων. Το χάος είναι δεδομένο και οδηγεί στην απώλεια οιουδήποτε προσανατολισμού στο γίγνεσθαι των πόλεων. Αδύνατον να συλληφθεί τι κάθε φορά ισχύει από τους νομικούς, από τους υπαλλήλους του κράτους, από τους πολίτες. Η πολιτισμένη, ανώτερη αντίληψη που εξέφρασαν τα πρώτα πολεοδομικά νομοθετήματα αυτού του κράτους, με επικεφαλής το ν.δ. της 17.7.1923 έχει ποδοπατηθεί: «πάσα πόλις… δέον να αναπτύσσηται βάσει… σχεδίου, εξασφαλίζοντος την θεραπείαν των προβλεπομένων αυτής αναγκών κατά τους υπό της υγιεινής, της ασφαλείας, της οικονομίας και της αισθητικής επιβαλλομένους όρους».
ΙΙ. Εντός του πολεοδομικού χάους είναι ευχερής η διολίσθηση στην πολεοδομία των ιδιωτών, στην ιδιωτικοποίηση της πολεοδομίας. Μία θεώρηση των νόμων της πρόσφατης 15ετίας επιβεβαιώνει και το βήμα αυτό, καθώς και τη συνενοχή των κομμάτων εξουσίας. Με τον ν. 4014/2011 συνεχίζεται η επιχείρηση «νομιμοποίηση» ή «τακτοποίηση» των αυθαιρέτων και έκτοτε ακολουθούν μέχρι σήμερα άλλα τρία σχετικά νομοθετήματα (ν. 4178/2013, 4495/2017 και 4759/2020). Το κεφάλαιο «αυθαίρετα», με την έκταση και τις επαναλήψεις του, προσλαμβάνει χαρακτήρα «συστήματος δομήσεως», που επιτρέπει στους αυθαίρετους ιδιώτες να οικοδομούν εντός και εκτός οικισμών, με μόνη πρακτική συνέπεια κάποια χρηματική τους επιβάρυνση. Στο ίδιο διάστημα η θεσμική επέκταση της ιδιωτικής πολεοδομίας είναι θεαματική στον υπαίθριο χώρο με την κατάλληλη διαμόρφωση της «εκτός σχεδίου δομήσεως». Θηριώδης είναι η αναγνώριση προνομίων στους ιδιώτες του τουριστικού τομέα, οι οποίοι πλέον μπορούν να κατασκευάζουν ολόκληρους οικισμούς, περιλαμβανομένων και ιδιωτικών επαύλεων (άρθρ. 1 ν. 4276/2014, άρθρ. 34-38 ν. 4759/2020).
ΙΙΙ. Η επικαιρότητα επιβεβαιώνει τη σταθερή πορεία προς την «ιδιωτική πολεοδομία». Εκκρεμούν στο Συμβούλιο της Επικρατείας μερικές υποθέσεις, οι οποίες φαίνεται να συγκινούν ιδιαίτερα την πολιτική εξουσία και προεχόντως τον κύκλο συμφερόντων που εκμεταλλεύεται τον χώρο.
Το κεφάλαιο «αυθαίρετα» προσλαμβάνει χαρακτήρα «συστήματος δομήσεως», που επιτρέπει στους αυθαίρετους ιδιώτες να οικοδομούν εντός και εκτός οικισμών, με μόνη πρακτική συνέπεια κάποια χρηματική τους επιβάρυνση.
Τα ζητήματα που τέθηκαν ενώπιον του Δικαστηρίου αφορούν τη συνταγματικότητα ορισμένων διατάξεων του Οικοδομικού Κανονισμού του 2012 (ν. 4067 – ΝΟΚ), όπως τελικά διαμορφώθηκαν και από τις επόμενες διακυβερνήσεις μέχρι σήμερα. Συγκεκριμένα, πρόκειται για διατάξεις – «κίνητρα» υπέρ των ιδιοκτητών, κατασκευαστών προκειμένου αυτοί να παρακινηθούν να χτίζουν προς όφελος του «περιβάλλοντος», είτε προσθέτοντας «πράσινο» (φύτευση στα δώματα ή στον ακάλυπτο χώρο) είτε διαμορφώνοντας το κτίριο ως ενεργειακά φιλικό, μη σπάταλο σε ενέργεια. «Στον υπολογισμό της φυτεμένης επιφάνειας συμμετέχουν… και οι πισίνες» (άρθρ. 19 ΝΟΚ), κατασκευές πολυτελείς, κατ’ εξοχήν αντιπεριβαλλοντικές. Τα κίνητρα είναι βασικώς η αύξηση του ύψους του κτιρίου ή η αύξηση του συντελεστού δομήσεως, πέραν των επιτρεπομένων στην περιοχή από το σχέδιο πόλεως, με αποκορύφωση τη δυνατότητα ανεγέρσεως κτίσματος 35 τ.μ. πάνω από το επιτρεπόμενο ύψος. Οι επιλογές ανήκουν στους ιδιώτες. Δεδομένου ότι τα μεγέθη αυτά αποτελούν βασικές, μονομερείς δε, ρυθμίσεις του σχεδίου πόλεως εκάστης περιοχής και σταθερές, ενόσω ισχύει το σχέδιο πόλεως, είναι πρόδηλο ότι γεννάται σοβαρό ζήτημα συμβατότητας με την αρχή ότι αποκλειστικός δημιουργός του σχεδίου της πόλεως είναι το κράτος (άρθρ. 24 Σ.). Εδώ, ο νομοθέτης συναλλάσσεται με τους ιδιώτες, στους οποίους «παρέχει» την εξουσία να αυξομειώνουν τους όρους δομήσεως. Δημιουργεί δηλαδή ευθέως ασταθείς όρους δομήσεως, ποικίλλοντες κατά κτίριο, με τελικό αποτέλεσμα την τροποποίηση του σχεδίου πόλεως και την αύξηση της δομήσεως γενικώς και αδιακρίτως για κάθε περιοχή. Το συνταγματικό πρόβλημα καθίσταται οξύτερο, δεδομένου ότι αυτά που εμφανίζονται ως «αντιπαροχές» του ιδιώτη, ως προσφορά του στο «περιβάλλον» της περιοχής, είναι όροι που μπορεί να επιβάλει το σχέδιο πόλεως μονομερώς ως υποχρέωση των ιδιοκτητών, αυτονοήτως δικαιολογημένη ενόψει της εν εξελίξει κλιματικής αλλαγής. Ας προστεθεί ότι ο πειρασμός του ιδιώτη, ιδιοκτήτη και μηχανικού να υπερβεί και τα προσφερόμενα «κίνητρα» θάλπεται από την έκπτωση του ελέγχου σε μια διαδικασία τυχηρού παιγνίου: ο έλεγχος της οικοδομικής αδείας προβλέπεται ως «δειγματοληπτικός». Ελέγχεται το 30% των οικοδομικών αδειών ανά εξάμηνο (άρθρ. 38 Ν. 4495/2017). Ο νομοθέτης πάντως μεριμνά ώστε οι «ευεργετικές» αυτές διατάξεις να μη θίγουν τις ευγενείς περιοχές της μεγαπόλεως, δηλαδή Φιλοθέη, Ψυχικό, Εκάλη (άρθρ. 120 ν. 5043/2023), συμβάλλοντας και στην πολεοδομική σταθεροποίηση των κοινωνικών διαφορών μεταξύ πατρικίων και πληβείων.
IV. Η υπόθεση του συγκεκριμένου νόμου απλοποιείται, αν εξετασθεί με υπόβαθρο την Αττική, μια περιοχή όπου η «φέρουσα ικανότητα» έχει εξαντληθεί προ πολλού και στην οποία αναφέρονται, όχι τυχαίως, όλες οι εκκρεμείς δίκες. Εδώ, από αέρος βλέπεις μία εφιαλτική κτιριακή μάζα. Δεν διακρίνεις τίποτε άλλο, ούτε έδαφος ούτε πολύ περισσότερο κομμάτια με χρώμα πράσινο. Μάζα διασχιζόμενη από στενά τούνελ. Το τελευταίο κενό του παλαιού αεροδρομίου μέλλει να καλυφθεί από μία άλλη πολυτελή μάζα εκτεινόμενη μέχρι την ακτή. Το περιαστικό δάσος έχει γίνει επανειλημμένως παρανάλωμα του πυρός, γεγονός που εξαλείφεται από τη μνήμη των πολιτών με την οργανωμένη ποδηγέτηση της κοινής γνώμης στα μικρά και ευτελή καμώματα μεταξύ και εντός των κομμάτων. Καθόλου παράδοξο επομένως ότι και στην επίμαχη εκτροπή του νομοθέτη γίνεται προσπάθεια να υποστηριχθεί η θεωρία ότι «και αλλού γίνονται αυτά», εννοώντας τα συγκροτημένα ευρωπαϊκά κράτη. Ενα προσεκτικό βλέμμα στην υποδειγματική γερμανική πολεοδομία αποδεικνύει τα τελείως αντίθετα. Με νομοθέτημα του έτους 2011 προστέθηκε ένα άρθρο (§ 248) στον Πολεοδομικό Κώδικα, προκειμένου να ενισχυθούν οι τεχνικές εξοικονομήσεως ενέργειας κατά τη δόμηση. Η ρύθμιση είναι σαφής, λιτή, απολύτως περιοριστική: σε υπάρχοντα κτίρια για μέτρα που αποσκοπούν στην εξοικονόμηση ενέργειας (θερμομόνωση) επιτρέπεται ελάχιστη παρέκκλιση από τους καθοριζόμενους με το σχέδιο πόλεως όρους δομήσεως (συνολική επιφάνεια δομήσεως, κάλυψη οικοπέδου, ύψος, αριθμός ορόφων), εφόσον η παρέκκλιση είναι συμβατή με τα γειτονικά συμφέροντα και τη φυσιογνωμία της συγκεκριμένης περιοχής. Τα αυτά ισχύουν και για εγκαταστάσεις ηλιακής ενέργειας στις σκεπές και στους εξωτερικούς τοίχους των κτιρίων (φωτοβολταϊκά).
Επίλογος στο κείμενο αυτό δεν είναι αναγκαίος. Ολα είναι γνωστά. Περίληψη είναι τα προηγούμενα. Το όλον εκτίθεται κατά αριστοτεχνικό τρόπο στην απόφαση 662/2024 του Ε΄ Τμήματος, με την οποία η τελική ευθύνη διαχειρίσεως της υποθέσεως μεταφέρθηκε στην Ολομέλεια του Δικαστηρίου. Ολοι, επαγγελματίες της πολιτικής, δικαστές, πολίτες υπόκεινται στο ερώτημα του ποιητή: «Είστε υπέρ ή κατά; Εστω απαντήστε μ’ ένα ναι ή μ’ ένα όχι. Το έχετε το πρόβλημα σκεφτεί…».
Ο κ. Σωτήριος Ρίζος είναι πρώην πρόεδρος του Συμβουλίου της Επικρατείας.
