Ο αποχαρακτηρισμός των δελτίων πληροφοριών της ΚΥΠ του Ιουλίου και του Αυγούστου 1974 για την Κύπρο και την Τουρκία είναι ένα μεγάλο βήμα προς τη σωστή κατεύθυνση. Τα έγγραφα αυτά διατίθενται στην έρευνα στην 50ή επέτειο της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο: περιλαμβάνονται όλα τα δελτία της περιόδου των δύο μηνών κατά τους οποίους εκτυλίχθηκε η εισβολή.
Οπως μάλιστα αναφέρει ο διοικητής της ΕΥΠ στο σχετικό του σημείωμα, υπάρχει η προοπτική να ακολουθηθεί ο δρόμος αυτός για τον αποχαρακτηρισμό και άλλων εγγράφων της υπηρεσίας. Ας σημειωθεί ότι λίγες είναι οι χώρες –και πρόκειται για κράτη του δυτικού κόσμου– που διαθέτουν τα έγγραφα των συναφών υπηρεσιών τους στο κοινό και τους ερευνητές.
Το υλικό που δημοσιοποιεί πλέον η ΕΥΠ προσφέρει σημαντικά τεκμήρια και εικόνες για την κρίσιμη εκείνη εποχή. Το πρώτο στοιχείο: είναι μάλλον εμφανές ότι η ίδια η ΚΥΠ δεν ήταν ενήμερη του σχεδιασμού για το πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου 1974 εναντίον του προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας, αρχιεπισκόπου Μακαρίου.
Τα έγγραφα των ημερών αυτών, τα οποία μάλιστα απευθύνονται στην ηγεσία των Ενόπλων Δυνάμεων (και άρα είναι αδιανόητο να έχουν γραφεί με σκοπό να παραπλανήσουν τους αποδέκτες), είναι συντεταγμένα με δεδομένη την υπόθεση ότι η εξουσία του Μακαρίου θα διατηρείτο. Καμία υπηρεσία, και μάλιστα αυτής της βαρύτητας, δεν θα παραπλανούσε τα επιτελεία επίτηδες, και πάντως με την προοπτική να διαψευσθεί τις επόμενες λίγες ώρες, όταν θα ξεσπούσε το πραξικόπημα κατά του Μακαρίου.
Ωστόσο, αυτό είναι ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον στοιχείο για τον τρόπο με τον οποίο ενεργούσαν (και με τον οποίο καταλάβαιναν τον κόσμο – ή δεν τον καταλάβαιναν) ο Ιωαννίδης και οι άνθρωποί του. Ισως δεν θα πρέπει να μας εκπλήσσει, εάν κράτησαν ακόμη και την ΚΥΠ στο σκοτάδι. Ως έμπειροι συνωμότες, φαίνεται ότι ήθελαν να γνωρίζει τον σχεδιασμό τους ο μικρότερος δυνατός κύκλος ανθρώπων, ώστε να διατηρηθεί το πλεονέκτημα του αιφνιδιασμού, τόσο κρίσιμο για τη δημιουργία ενός τετελεσμένου. Είχαν μάθει καλά τη δουλειά των πραξικοπημάτων που δημιουργούν ακριβώς αυτό – τετελεσμένα. Ως προετοιμασία για ένα «πραξικόπημα» ακούγεται λογικό.
Είναι όμως καταστροφικό για την περίπτωση της Κύπρου το 1974. Εάν βασικές υπηρεσίες ασφαλείας κρατήθηκαν ανενημέρωτες, το στοιχείο αυτό είναι εντελώς παράλογο, καθώς το πραξικόπημα εναντίον του Μακαρίου απειλούσε να προκαλέσει τουρκική εισβολή στην Κύπρο και ελληνοτουρκικό πόλεμο, σε ένα Αιγαίο που παρέμενε ανοχύρωτο. Γίνεται έτσι ακόμη περισσότερο έκδηλη η τραγική και απόλυτη έλλειψη προετοιμασίας για πόλεμο από την πλευρά της ιωαννιδικής ηγεσίας. Οι χουντικοί, με άλλα λόγια, ήξεραν να κάνουν πραξικοπήματα. Πόλεμο δεν μπορούσαν να διαχειριστούν.
Το ίδιο συμπέρασμα ανακύπτει από το γεγονός ότι τα δελτία της ΚΥΠ, στις ημέρες πριν από την τουρκική εισβολή, περιέγραφαν με επάρκεια τις τουρκικές πολεμικές προετοιμασίες. Ωστόσο, οι προειδοποιήσεις δεν λήφθηκαν υπόψη από τον Ιωαννίδη. Τα έγγραφα αυτά επιβεβαιώνουν ένα βασικό πόρισμα των ερευνών του Αλέξη Παπαχελά, ότι δηλαδή οι προειδοποιήσεις υπήρξαν αλλά αγνοήθηκαν από τον ίδιο τον Ιωαννίδη, που αρνείτο πεισματικά να έρθει σε επαφή με την πραγματικότητα και να αφήσει τη χώρα να προετοιμαστεί για μια σύγκρουση που πλέον εμφανώς ερχόταν.
Για μία ακόμη φορά, η μοιραία αδυναμία των χουντικών να καταλάβουν τη δυναμική του πολέμου (και όχι απλώς των πραξικοπημάτων) έγινε φανερή. Αυτή τη φορά, μόλις δύο ημέρες πριν από την τουρκική εισβολή… Η διάθεση των εγγράφων αυτών στην έρευνα προσθέτει ένα σημαντικό υλικό στην προσπάθειά μας να συγκροτήσουμε μια συνολική εικόνα. Πρόκειται για μια πολύτιμη πηγή. Οπως όμως συμβαίνει με κάθε ιστορική πηγή, στο χέρι μας είναι να την αξιοποιήσουμε δημιουργικά, με γνώση και με περίσκεψη, στην πορεία προς τον εθνικό αναστοχασμό.
* Ο κ. Ευάνθης Χατζηβασιλείου είναι καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, γενικός γραμματέας του Ιδρύματος της Βουλής για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία.
