Στο πλαίσιο της ελληνικής προεδρίας το υπουργείο Παιδείας οργανώνει στις 19 και 20 Φεβρουαρίου διεθνές σεμινάριο με θέμα «Διερευνώντας τις κοινωνικές διαστάσεις του ευρωπαϊκού χώρου Ανώτατης Εκπαίδευσης». Στόχος του είναι η προώθηση της πολυσυζητημένης διαδικασίας της διακήρυξης της Μπολόνια, εν όψει της επικείμενης συνόδου των υπουργών Παιδείας στην Αθήνα (1 Μαρτίου) και κυρίως της νέας συνάντησης των υπουργών Παιδείας στο Βερολίνο, τον επόμενο Σεπτέμβριο.
Το ΕΜΠ εκπροσώπησε δυναμικά τις απόψεις των ελληνικών πανεπιστημίων στο προ διετίας ανάλογο σεμινάριο του ΥΠΕΠΘ, με θέμα «H διακήρυξη της Μπολόνια και η ελληνική προσέγγιση». Παρουσιάζοντας τότε μια αναλυτική εισήγηση, με τίτλο «Παγκοσμιοποίηση της αγοράς, ευρωπαϊκός χώρος ανώτατης εκπαίδευσης και διακήρυξη της Μπολόνια», ο πρύτανής του κατέδειξε ότι κύριος στόχος της επίμαχης διακήρυξης είναι η ικανοποίηση των βραχυπρόθεσμων απαιτήσεων της αγοράς εργασίας, η οποία επιβάλλει τη γρήγορη και μαζική χορήγηση φθηνών πανεπιστημιακών πτυχίων με πρακτικά και άμεσα αναλώσιμα επαγγελματικά εφόδια. Οι ευρωπαϊκές πανεπιστημιακές σπουδές επιχειρείται να συρρικνωθούν χρονικά και επιστημονικά για τη μεγάλη πλειοψηφία των φοιτητών, μέσω του λειτουργικού και δομικού διαχωρισμού τους σε έναν πρώτο ρηχό και εύκολο για όλους «προπτυχιακό» κύκλο και σε ένα δεύτερο και σοβαρό «μεταπτυχιακό» κύκλο, για ένα επιλεγμένο και περιορισμένο ποσοστό των αποφοίτων του πρώτου κύκλου. H Ελλάδα επισήμως αρνείται, αλλά στην πράξη ακολουθεί αυτήν τη μείζονα αλλαγή με πρώτο αποφασιστικό βήμα την οιονεί «ανωτατοποίηση» των TEI, τα πτυχία των οποίων μετασχηματίσθηκαν με νόμο σε πτυχία του «προπτυχιακού» κύκλου.
Ακολούθησαν οι συναντήσεις των Ευρωπαίων πρυτάνεων στη Σαλαμάγκα (Μάρτιος 2001) και των υπουργών Παιδείας στην Πράγα (Μάιος 2001), όπου επικράτησαν και προωθήθηκαν τόσο ο κύριος στόχος της διακήρυξης της Μπολόνια (δύο κύκλοι σπουδών), όσο και οι δευτερεύοντες στόχοι, δηλαδή η υιοθέτηση ενός συστήματος ευκόλως αναγνώσιμων και συγκρίσιμων πτυχίων με τη βοήθεια και της θεσμοθέτησης πιστωτικών μονάδων, προώθηση της κινητικότητας και η προαγωγή της ευρωπαϊκής συνεργασίας στη διασφάλιση της ποιότητας. Παράλληλα, έπειτα από παρέμβαση των Γάλλου και Ελληνα υπουργών Παιδείας έγινε δεκτή η γενική παραδοχή ότι η Ανώτατη Εκπαίδευση πρέπει να θεωρείται «δημόσιο αγαθό» και να παραμείνει «υπό την ευθύνη του Δημοσίου».
Ευρώπη και εκπαίδευση
Η Ευρώπη, κοιτίδα της ιστορικής έννοιας των Universitas, θεμελίωσε ένα πρότυπο παιδείας, στο οποίο στηρίχθηκε η παγκόσμια κυριαρχία του δυτικού πολιτισμού κατά τους τελευταίους αιώνες. Ολες οι μετά την αναγέννηση κυβερνήσεις των κρατών του ευρύτερου ευρωπαϊκού χώρου καμάρωναν για τη «δημόσια παιδεία» τους, όλων των επιπέδων και τη χρηματοδοτούσαν γενναιόδωρα διότι συνειδητοποιούσαν ότι η καλή της ποιότητα αποτελούσε το θεμέλιο για κοινωνική ανάπτυξη και συνοχή. Παράλληλα, ο αριθμός των διακεκριμένων πανεπιστημιακών κέντρων διδασκαλίας και έρευνας πολλαπλασιάστηκε με παράλληλη αύξηση και της διάρκειας των σπουδών, με τελικό στόχο την απόκτηση πανεπιστημιακού πτυχίου ουσιαστικής και μακρόχρονης αξίας.
Παρεμβαίνοντας αποφασιστικά για την κάλυψη των αυξανόμενων αναγκών τους σε υποδομές και ανάπτυξη, οι κυρίαρχες χώρες της Ευρώπης (Γαλλία, Γερμανία και Ηνωμένο Βασίλειο και στη συνέχεια Ιταλία και Ισπανία, αλλά και μικρότερες χώρες, όπως η Ελλάδα) συγκρότησαν παράλληλα με τα δημόσια πανεπιστήμια και τη δεύτερη συνιστώσα της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης, τα Ανώτερα Επαγγελματικά Σχολεία.
Στο Ηνωμένο Βασίλιεο και σε ορισμένα τμήματα της Βόρειας Ευρώπης επικράτησε το αγγλοσαξονικό πανεπιστημιακό σύστημα με βασικές σπουδές διάρκειας, τριών έως τεσσάρων ετών, αλλά και περιορισμένης επιστημονικής υποδομής, έπειτα από τις οποίες χορηγείται ένα πρώτο πτυχίο, γνωστό και ως «Bachelor», το οποίο παρέχει σαφή, αλλά περιορισμένα επαγγελματικά δικαιώματα. Το ίδιο σύστημα σπουδών περιέχει τη δυνατότητα μετεξέλιξής τους στον διακριτό δεύτερο και υψηλότερου ή περισσότερο εξειδικευμένου επιπέδου κύκλο του «Master», τον οποίο ακολουθεί περιορισμένο ποσοστό των πτυχιούχων «Bachelor», (συνήθως δεν υπερβαίνει το 30%).
Το μοντέλο του ενιαίου κύκλου
Στο μεγαλύτερο μέρος της ευρωπαϊκής ηπείρου κυριάρχησε η κεντρο-ευρωπαϊκή δομή πανεπιστημιακής εκπαίδευσης με γερό θεωρητικό υπόβαθρο και σπουδές ελάχιστης διάρκειας τεσσάρων και μεγίστης έξι ετών, για το σύνολο σχεδόν των θετικών και θεωρητικών επιστημών. Τα χορηγούμενα πτυχία ή διπλώματα θεωρούνται επιστημονικά επαρκή και διεθνώς ανταγωνστικά, ισοδύναμα με το αγγλοσαξονικό επίπεδο «Master», τόσο για την απευθείας εισαγωγή των αποφοίτων στον ερευνητικό κύκλο εκπόνησης μιας διδακτορικής διατριβής όσο και για την άμεση ένταξή τους στον επαγγελματικό στίβο.
Παρά τη μεγαλύτερη αρχική ευελιξία του αγγλοσαξονικού συστήματος σπουδών ως προς την προσαρμογή του στις απαιτήσεις της αγοράς, κυρίως των βιομηχανικά αναπτυγμένων χωρών, τα μειονεκτήματα ως προς την ευρύτητα και τη διαχρονική αντοχή των γνώσεων που προσφέρει, εντοπίζονται ρητά από αρκετούς επικριτές του. Ειδικότερα την τελευταία δεκαπενταετία αναγνωρίζεται και στην πράξη και από το αγγλοσαξονικό σύστημα σπουδών η ορθολογικότερη δομή του κεντρο-ευρωπαϊκού συστήματος όσον αφορά τη σειρά προσέγγισης του γνωσιολογικού υποβάθρου κάθε επιστήμης. Με αποτέλεσμα, παράλληλα με το σύνηθες σύστημα των δύο κύκλων, να αρχίσει στα καλύτερα αγγλοσαξονικά πανεπιστήμια η εφαρμογή και μάλιστα με μεγάλη επιτυχία του κεντρο-ευρωπαϊκού μοντέλου, δηλαδή του ενιαίου κύκλου για την απευθείας απόκτηση πτυχίου ή διπλώματος επιπέδου «Master» μεγαλύτερης και μακροβιότερης εμβέλειας.
Ιδρύματα «supermarket»
H μεγάλη ζήτηση προσωπικού πανεπιστημιακού επιπέδου, ενισχυμένη από τις νέες πολιτικές ιδέες της θατσερικής εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης περί πανεπιστημίων – επιχειρήσεων και τη γενικότερη οικονομική στενότητα, έχει κατά τη διάρκεια της τελευταίας εικοσαετίας ως αποτέλεσμα τον μαζικό πολλαπλασιασμό και προώθηση στον ευρωπαϊκό χώρο, πανεπιστημίων προσανατολισμένων στην κάλυψη βραχυπρόθεσμων αναγκών της αγοράς. Παράγουν ειδικευμένο προσωπικό περιορισμένης εμβέλειας, ντοπαρισμένο από μια θολή υπεραπλοποίηση γύρω από τις αρχές και τους στόχους κάθε επιστήμης. Πολλά από τα πανεπιστήμια αυτά είναι μεταλλαγμένα επαγγελματικά σχολεία (βλέπε ορισμένα αγγλικά πρώην Polytechnics) και μπορούν επίσης να χαρακτηρισθούν ως «οιονεί πανεπιστήμια». Πρόκειται για ιδρύματα, τα οποία ως φτηνά πολυκαταστήματα «supermarket» καλύπτουν την αυξημένη ζήτηση για πανεπιστημιακά διπλώματα, ρίχνοντας στην αγορά ρηχές και γρήγορα αποθνήσκουσες γνώσεις και δεξιότητες. Το δυσάρεστο είναι ότι εντός του παραπάνω πολιτικού πλαισίου το λόμπι των «οιονεί πανεπιστημίων» αντιμετωπίζεται θετικά από τα περισσότερα κυβερνητικά οικονομικά επιτελεία των χωρών της Ευρωπαϊκής Ενωσης, (τα οποία αφήνουν βέβαια στο απυρόβλητο τα παραδοσιακά ευρωπαϊκά κέντρα «αριστείας» των μεγάλων της Ευρώπης).
Το ερωτηματολόγιο ΥΠΕΠΘ
Το ΥΠΕΠΘ εστίασε το αντικείμενο του σεμιναρίου που οργανώνει στο πλαίσιο της διακήρυξης της Μπολόνια σε μια σειρά 8 ερωτήσεων περιστρεφόμενων γύρω από τις κοινωνικές διαστάσεις του ευρωπαϊκού χώρου της ανώτατης εκπαίδευσης.
Ασφαλώς, οι περισσότεροι συμφωνούμε (και το ΕΜΠ υπερθεματίζει) στη γενική αρχή ότι η παιδεία και η ανώτατη εκπαίδευση ειδικότερα αποτελούν δημόσιο αγαθό, το οποίο το κράτος υποχρεούται να παρέχει δωρεάν προς όλους τους πολίτες, εξασφαλίζοντας και την ισότιμη πρόσβασή τους σε αυτό.
Ομως στην ελληνική πραγματικότητα και παρά τις διακηρυσσόμενες καλές προθέσεις των εκάστοτε κυβερνήσεων, το αγαθό αυτό υποχρηματοδοτείται κατάφωρα και η δωρεάν πρόσβαση σε αυτό είναι κατά το ένα τρίτο περίπου των απαιτούμενων για τον Ελληνα φοιτητή πόρων, ουτοπική.
Αποδεικνύεται, εξάλλου, ότι οι συνθήκες εισαγωγής και φοίτησης στην ανώτατη εκπαίδευση υψηλής ζήτησης (π.χ. Ιατρική, Πληροφορική, Επιστήμες του Μηχανικού, Οικονομικά), αποδεδειγμενα ευνοούν τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα πολλών ευρωπαϊκών κρατών, μεταξύ αυτών και της ελληνικής πολιτείας.
Το τελικό ερώτημα – δίλημμα
Το αναφαίρετο δημοκρατικό δικαίωμα της ισότιμης πρόσβασης του Ευρωπαίου πολίτη στα πραγματικά πανεπιστήμια (και τις ουσία ισότιμες με αυτά σχολές) δεν βασίζεται μόνο σε λόγους ιστορικούς ή αρχής. Αποδείχθηκε ότι η επένδυση αυτή είναι κατά πολύ ωφελιμότερη από τις όποιες βραχυπρόθεσμες εξυπηρετήσεις οικονομικών συμφερόντων. Οχι μόνο διότι μειώνει τις κοινωνικές ανισότητες ενός λαού αλλά και διότι, μεσομακροπρόθεσμα ικανοποιεί καλύτερα τις ανάγκες της ίδιας της αγοράς. Το προκύπτον τελικό ερώτημα – δίλημμα τίθεται επομένως ως εξής: O ευρωπαϊκός χώρος ανώτατης εκπαίδευσης έχει ουσιαστικά δύο επιλογές. Ποια εκ των δύο θα επιλέξει τελικά; Θα διατηρήσει και επιπλέον θα βελτιώσει την παραδοσιακή ποιότητα των σπουδών του, σχεδόν στην ολότητά τους ή θα μετασχηματισθεί, με την εξαίρεση μερικών δαπανηρών κέντρων αριστείας για την κυρίαρχη οικονομική και πολιτική τάξη, σε ένα πολυκατάστημα (supermarket) – προμηθευτή μαζικών και φτηνών επιφανειακών και βραχυπρόθεσμων προσεγγίσεων στις επιστήμες, την τεχνολογία και τις εφαρμογές τους;
Η απάντηση του ΕΜΠ
Το ΕΜΠ, το αρχαιότερο Ελληνικό Τεχνολογικό Ιδρυμα, με εξαίρετη φήμη και θέση στη διεθνή πανεπιστημιακή κοινότητα, είναι επίσης ένα σύγχρονο ελληνικό σύμβολο των αγώνων της νεολαίας για τα δημοκρατικά δικαιώματα. Είμαστε επομένως υποχρεωμένοι δίνοντας και την απάντηση στο παραπάνω τελικό δίλημμα, να απορρίψουμε ρητά ακόμη και για λόγους συνοχής των δημοκρατιών στις ευρωπαϊκές κοινωνίες, τον κύριο στόχο της διακήρυξης της Μπολόνια, δηλαδή την αναγκαστική και καθολική διάσπαση των πανεπιστημιακών σπουδών σε δύο κύκλους.
Θεωρούμε επίσης απαραίτητο να ζητήσουμε τον επαναπροσανατολισμό της επιχειρούμενης θεοποίησης της κινητικότητας και της συνακόλουθης ασύστολης μεταφοράς των διδακτικών μονάδων, για τον απλό λόγο ότι στο πλαίσιο μιας χρήσιμης ως ένα βαθμό κινητικότητας πρέπει να διαφυλάσσεται η ποιότητα και η συνοχή του τελικού αποτελέσματος των σπουδών. Το φαινόμενο των φοιτητών οι οποίοι αθροίζουν εύκολες εκπαιδευτικές μονάδες ανά την Ευρώπη για να επιτύχουν επαγγελματική αναγνώριση σε επιστημονικές περιοχές που απαιτούν συγκροτημένες σπουδές οδηγεί στο δυσάρεστο αποτέλεσμα της απόκτησης πτυχίων χωρίς ουσιαστική αξία, αλλά και «ταυτότητα», δηλαδή χωρίς καθαρό «πρόσωπο» στην αγορά εργασίας.
Ολα τα πραγματικά πανεπιστήμια οφείλουν να αποστασιοποιηθούν από την αγοραία διαφήμιση προς τους πελάτες – φοιτητές, «ελάτε σε εμάς, μην ανησυχείτε, ευτυχείτε!!!» (διότι καλή εκπαίδευση σημαίνει κόπο και βάσανα) και συνακόλουθα,
– Να προσφέρουν στους φοιτητές τους την παραδοσιακή «ηπειρωτική» δομή των καλά οργανωμένων, συνεκτικών και συνεχών σπουδών, οι οποίες οδηγούν κατευθείαν σε σοβαρά διπλώματα, ισότιμα με το αγγλοσαξονικό επίπεδο του Master.
– Να απομυθοποιήσουν και συνακόλουθα να περιορίσουν την κινησιοθεραπεία και τη συλλογή πιστωτικών μονάδων από τους φοιτητές και το προσωπικό τους, αξιολογώντας παράλληλα με αντικειμενικά κριτήρια τα πραγματικά οφέλη και τις ζημιές από τα προγράμματα της κινητικότητας.
– Να αντιμετωπίσουν σοβαρά τη συνεχιζόμενη διαρροή εγκεφάλων προς τις ΗΠΑ, διαθέτοντας πολλούς νέους πόρους αλλά και σημαντικό τμήμα των πόρων της κινητικότητας για την ενίσχυση του ανθρώπινου εκπαιδευτικού και ερευνητικού δυναμικού τους με μαζικές υποτροφίες για πλήρεις σπουδές και μακρόχρονα προγράμματα διαπανεπιστημιακής συνεργασίας.
Η πρόκληση του 21ου αι.
Αυτός είναι ο δρόμος μέσα από τον οποίο η ευρωπαϊκή πανεπιστημιακή παράδοση θα ανταποκριθεί στις προκλήσεις του 21ου αιώνα, θα κυριαρχήσει και θα εξαπλωθεί συνολικά εντός και εκτός της Ευρώπης. Μόνον έτσι εξοπλίζονται οι απόφοιτοι της ανώτατης εκπαίδευσης με τα εφόδια που πραγματικά χρειάζονται στη δύσκολη αποστολή τους, τον επιτυχή ανταγωνισμό σε ανάπτυξη και νέες τεχνολογίες με το αντίστοιχο επιστημονικό δυναμικό των Ηνωμένων Πολιτειών, της Ιαπωνίας και των αναδυόμενων νέων δυνάμεων στην Κίνα, τις Ινδίες και όχι μόνο.
Μια σοβαρή πολιτική αναβάθμισης του χώρου της Ευρωπαϊκής Ανώτατης Εκπαίδευσης, επιβάλλει συνακόλουθα την επικέντρωση των προσπαθειών όλων των εμπλεκόμενων οργανισμών, στην ανόρθωση των προδιαγραφών των «οιονεί πανεπιστημίων» αντί του χαϊδέματος των αυτιών τους με θολές γενικότητες. Αυτά τα «οιονεί πανεπιστήμια» έχουν επίσης το δικαίωμα να φθάσουν το επίπεδο των πραγματικών πανεπιστημίων και χρηματοδοτούμενα από επαρκείς κρατικούς πόρους να συμβάλουν ουσιαστικά στην ανάπτυξη των επιστημών και της τεχνολογίας.
Ο Θεμιστοκλής Σ. Ξανθόπουλος είναι πρύτανης ΕΜΠ.
