ΤΗΝ ΕΠΟΜΕΝΗ ΤΩΝ ΕΚΛΟΓΩΝ ΤΟΥ 2000, στις 10 Απριλίου, ο πρωθυπουργός Κ. Σημίτης μού πρότεινε να αναλάβω τη θέση του υπουργού Εργασίας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων. Η μεταρρύθμιση στο Ασφαλιστικό αποτελούσε ένα από τα κύρια ζητούμενα. Με βάση εξαιρετικά συγκροτημένες μελέτες διεθνών οίκων και τη μεγάλη συμβολή των Νίκου Φαρμάκη, υφυπουργού, και Τάκη Θεοφανόπουλου, γενικού γραμματέα Κοινωνικών Ασφαλίσεων, και με τη συνεργασία πολλών προσώπων ετοιμάστηκε μέχρι τον Απρίλιο του 2001 η πρόταση μεταρρύθμισης.
Στις 19 Απριλίου πραγματοποιήθηκε κοινή συνεδρίαση Κυβερνητικής Επιτροπής και Εκτελεστικού Γραφείου ΠΑΣΟΚ. Εγινε αναλυτική παρουσίαση των δεδομένων και των εκτιμήσεων. Τόνισα ότι το Ασφαλιστικό δεν επιδεινώνεται άμεσα και ότι υπάρχει μια περίοδος η οποία μπορεί να λειτουργήσει ως μεταβατική. Ότι, όμως, σοβαρές και κλιμακούμενες συνέπειες διαγράφονται από το 2015 και μετά.
Η συζήτηση ήταν έντονη, αλλά έληξε με (προσωρινή) συμφωνία όλων για να προχωρήσει η πρόταση προς συζήτηση, αν και στη συνέχεια σημειώθηκε υπαναχώρηση.
ΤΟ ΠΑΓΩΜΑ
Στις 23-24 Απριλίου πραγματοποιήθηκε κοινή συνεδρίαση συνδικαλιστικών στελεχών και βουλευτών του τομέα Κοινωνικής Πολιτικής για το Ασφαλιστικό. Το κλίμα ήταν εξαιρετικά τεταμένο. Θεώρησα ότι μια τέτοια μεγάλη κοινωνική μεταρρύθμιση δεν μπορεί να προχωρήσει σε τέτοιες συγκρουσιακές συνθήκες.
Μετά το τέλος της συνεδρίασης εκείνης, εισηγήθηκα στον πρωθυπουργό –και συμφώνησε– να «παγώσει» το θέμα, δηλαδή να μην το αποσύρω, αλλά να δοθεί χρόνος ώστε να εξεταστούν οι δυνατότητες συνεννοήσεων με τους κοινωνικούς εταίρους. Στις επόμενες εβδομάδες εκτίμησα ότι δεν υπήρχαν προοπτικές υπέρβασης του χάσματος. Τον Ιούνιο του 2001 υπέβαλα την παραίτησή μου στον πρωθυπουργό, που όμως δεν την έκανε δεκτή.
Από το 2010 μέχρι σήμερα, στρατιές δημοσιευμάτων, κυρίως από όσους αντιτάχθηκαν πολεμικά στη μεταρρύθμιση εκείνη, εννοούν να τονίζουν ότι για την κατάρρευση του ασφαλιστικού συστήματος, που προκάλεσε την υπερχρέωση, τον δημοσιονομικό εκτροχιασμό του 2009 και άλλα δέκα χρόνια αναπτυξιακού σουρσίματος, έφταιγε ο Κ. Σημίτης, γιατί δεν προώθησε την ασφαλιστική μεταρρύθμιση.
ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΟ ΟΛΟ ΘΕΜΑ ΕΧΩ ΤΙΣ ΕΞΗΣ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ:
1. Ο πρωθυπουργός Κ. Σημίτης ήταν ο πρώτος –μετά τον Κ. Μητσοτάκη το 1992– που όχι μόνο κατανόησε ότι το Ασφαλιστικό έπρεπε να αντιμετωπιστεί έγκαιρα, αλλά πήρε και το τεράστιο πολιτικό κόστος να βάλει το θέμα στο τραπέζι, δημόσια, με συγκεκριμένες μεταρρυθμιστικές προτάσεις.
2. Στις δεκαετίες της Μεταπολίτευσης, κάθε φορά που για κάποιο θέμα ξεσπούσε σοβαρή κοινωνική αντιπαράθεση, οι κυβερνήσεις υποχωρούσαν άτακτα. Αναρίθμητες είναι οι περιπτώσεις όπου υπουργοί και πρωθυπουργοί υποχώρησαν για πολύ μικρότερης σημασίας ζητήματα (φαρμακοποιοί, ταξί, Ολυμπιακή, αγροτικές επιδοτήσεις για ψεύτικα μπαμπάκια κ.ά.).
3. Πόσο δημοκρατικό ή πολιτικά εφικτό είναι να επιβάλλει ένας πρωθυπουργός και να εμμένει πεισματικά σε μια πολιτική, όταν η αντίδραση είναι τόσο ισχυρή, όταν υπουργοί, το κόμμα και όλα περίπου τα μεγάλα στελέχη, Εκτελεστικό Γραφείο, βουλευτές της κυβέρνησης, συνδικαλιστική βάση, σύσσωμη η αντιπολίτευση και τα ΜΜΕ αντιδρούν οξύτατα, κινούν μηχανισμούς μιας ευρύτερης αποσταθεροποίησης, ακόμα και απειλούν πτώση της κυβέρνησης.
4. Κανένα Ασφαλιστικό και κανένα μεγάλο θέμα δεν μπορεί να επιβληθεί, αν μια κοινωνία και οι οργανωμένες συνιστώσες της αντιδρούν λυσσαλέα. Και αυτό συνιστά και κεντρικό στοιχείο της δημοκρατίας. Η υπόθεση ότι θα μπορούσε να περάσει το Ασφαλιστικό επειδή θα πίεζε ο πρωθυπουργός είναι ουτοπική. Όταν μεγάλα τμήματα της κοινωνίας και όλο το πολιτικό σύστημα, σωστά ή λανθασμένα, αντιδρούν, πρέπει να βρεθεί διέξοδος που να αποτρέψει διχασμούς και αποσταθεροποιήσεις. Το 2001 η κοινωνία ήταν σε πολύ διαφορετικά μήκη κύματος. Η νίκη της ΟΝΕ ήταν μεθυστική και δεν άφηνε χώρο για καμιά ανησυχία. Μια εμμονή στην επιβολή της ασφαλιστικής μεταρρύθμισης, πέρα από το ότι θα αποτύγχανε, θα οδηγούσε άμεσα σε κυβερνητική αποσταθεροποίηση ή και κατάρρευση, θα έδινε πρόσχημα σε άλλες προσωπικές φιλοδοξίες για αρχηγισμούς, θα μπλοκάριζε το έργο της περιόδου 2001- 2004 που ακολούθησε και θα έριχνε τη χώρα σε έναν ακόμα κύκλο παλινδρόμησης, ακριβώς τη στιγμή που μόλις είχε ορθοποδήσει.
5. Οι αντιδράσεις στο Ασφαλιστικό εκφράζουν την αναζήτηση ενός άλλοθι για όσους συνέβαλαν στη συνολική οικονομική, κοινωνική και πολιτική κατάρρευση που ακολούθησε. Πρακτικά, για το Ασφαλιστικό κατασκευάστηκε ένα διπλό αντιφατικό αφήγημα. Πρώτον, ότι οι αντιδράσεις εκείνες οδήγησαν σε μια μεγάλη νίκη ενάντια στην πρόθεση συρρίκνωσης δικαιωμάτων. Αποσιωπάται το παράλληλο τεράστιο κοινωνικό κόστος που έφερε η «νίκη» εκείνη για τη χώρα, όχι μόνο για τους συνταξιούχους, αλλά και για τους εργαζομένους, τους νέους, την ανάπτυξη, όλους. Δεύτερον, ότι ο τότε πρωθυπουργός έφταιγε γιατί δεν τίναξε το 2001 την πορεία της χώρας στον αέρα, προκειμένου να ξεπεράσει τα πρωτόγνωρα πολιτικά εμπόδια που του είχαν στήσει όσοι στη συνέχεια τον επέκριναν για το ότι επέμεινε στον στόχο του. Η επίκριση του Κ. Σημίτη ότι δεν εμπόδισε την ανατροπή της ασφαλιστικής μεταρρύθμισης είναι μια μεγάλη πολιτική φάρσα. Τα δεδομένα του Ασφαλιστικού για πολλά χρόνια μετά το 2001, μέχρι και σήμερα, είναι δραματικά χειρότερα από ό,τι ήταν το 2001. Αν οι επικριτές ενδιαφέρονταν πράγματι για την ουσία – την αρνητική εξέλιξη του Ασφαλιστικού και τις επιπτώσεις του–, θα περίμενε κανείς να επικρίνουν με πολλαπλάσια ένταση την κατάσταση που διαμορφώθηκε και να προτείνουν διορθωτικά μέτρα. Δεν φάνηκε.
6. Το Ασφαλιστικό παρέμεινε και αβγάτισε. Η χρηματοδότηση των ελλειμμάτων του από 2% περίπου το 2000 αυξήθηκε στο 4,5% το 2009 και στο 7,1% το 2022. Με την κρίση οι συντάξεις περικόπηκαν σε ατομικό επίπεδο κατά 15% μέχρι 50%, τα ποσοστά αναπλήρωσης σε σχέση με τους μισθούς συρρικνώθηκαν από το 100%-110% το 2001, στο 50%-57% το 2018, και μάλιστα με μισθούς χαμηλότερους κατά τουλάχιστον 20% σε σχέση με πριν. Σήμερα το Ασφαλιστικό επηρεάζει την ανάπτυξη, τις επενδύσεις, την ανεργία, τα δημοσιονομικά, το χρέος και αποτελεί ένα τεράστιο βάρος που πλέον λειτουργεί αθροιστικά με το βάρος που προκαλούν νέες και παράλληλες απειλές (υπογεννητικότητα, γήρανση, κλιματική αλλαγή, ενεργειακά, υπερχρέωση, ανεργία κ.ά.), που στο παρελθόν δεν υπήρχαν ακόμα.
7. Συχνά τίθεται το ερώτημα αν η ασφαλιστική μεταρρύθμιση του 2001 θα είχε προλάβει την κρίση του 2009. Μια απάντηση με αριθμούς: Η συνολική αύξηση του δημόσιου χρέους 2000-2009 έφτασε τα 186 δισεκατ. ευρώ και τα ελλείμματα του Ασφαλιστικού αντιπροσώπευαν το 70% της αύξησης αυτής (περίπου 130 δισεκατ. ευρώ). Η Ελλάδα το 2009, θα ήταν σε άλλη όχθη αν δεν είχε το βάρος του Ασφαλιστικού.
8. Η Ελλάδα το 2009 κατέρρευσε. Μεταξύ 2009 και 2019 (πριν από την κρίση του κορωνοϊού), σε σύγκριση με το 2008, χάθηκαν λόγω μείωσης του ΑΕΠ σε σύγκριση με το 2008, αθροιστικά 533 δισεκατ. ευρώ (48 δισεκατ. ευρώ κάθε χρόνο). Η ανεργία έπληξε εκατοντάδες χιλιάδες άτομα, οι συντάξεις μειώθηκαν δραστικά, αλλά και οι μισθοί και όλα τα εισοδήματα. Αυτό ήταν το έπαθλο της νίκης από τη ματαίωση της ασφαλιστικής μεταρρύθμισης του 2001. Ας μη μείνουμε σε αριθμούς. Αλλά ας κατανοήσουμε ότι το κόστος της απερισκεψίας και της δήθεν κοινωνικής ευαισθησίας σε έναν κόσμο που αδυνατεί να επιδοθεί σε εκτιμήσεις και υπολογισμούς, σημαίνει αναλγησία.
9. Στην πραγματικότητα, τίποτα δεν διασφαλίζει και ότι, αν είχε περάσει η μεταρρύθμιση του 2001, θα είχε αποτραπεί η κρίση. Είναι αναρίθμητες οι περιπτώσεις νομοθετημάτων που, αφού ψηφιστούν, δεν εφαρμόζονται ή ακυρώνονται στην πράξη από επόμενες αποφάσεις, οπότε τα πράγματα μένουν ως έχουν. Ακόμα και αν ο Κ. Σημίτης κατάφερνε να περάσει την ασφαλιστική μεταρρύθμιση, το πιο πιθανό είναι ότι στη συνέχεια αυτή θα ακυρωνόταν ή με κάποιον τρόπο θα πάγωνε. Υπάρχει επίσης και το ενδεχόμενο τα ελλείμματα που θα είχαν εξοικονομηθεί από το Ασφαλιστικό, να είχαν δώσει τη δυνατότητα σε κυβερνήσεις να αυξήσουν τα ελλείμματα για άλλους σκοπούς, οπότε, από αναπτυξιακή σκοπιά, η κατάσταση θα ήταν ίδια. Όμως η κατάρρευση δεν θα είχε προκληθεί από το Ασφαλιστικό και η κατανομή των συνεπειών και των βαρών θα ήταν διαφορετική.
* Ο κ. Τάσος Γιαννίτσης είναι ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών, πρώην υπουργός.
